سعدالدین تفتازانی: تفاوت میان نسخه‌ها

نسخهٔ ‏۲۷ فوریهٔ ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۵۴

سؤال

سعد الدین تفتازانی کیست؟ و کتاب مختصر المعانی وی در چه موضوعی است و مطالعه آن برای چه کسانی مفید است؟

زندگی‌نامه

مسعود بن عمر بن عبدالله التفتازانی ملقب به سعد الدین از بزرگان لغت عرب و بیان و منطق و کلام است. وی از علمای اهل سنت و شافعی مذهب است. بنا به قول معروف در سال ۷۱۲ هجری قمری، متولد شده و در سال ۷۹۳ هجری قمری، وفات یافت. با این حساب عمر او بالغ بر ۸۰ سال بوده است. بنا بر آنچه در کتب اهل سنت وارد شده وی در شهرستان تفتازان (یکی از شهرهای خراسان) متولد شده و در سرخس منزل گزید. با به قدرت رسیدن تیمورلنگ، وی بنا به دلایلی که ذکر نشده است او را از شهر سرخس به سمرقند تبعید نمود. بعد از اینکه تیمور وی را به سمرقند تبعید کرد، تفتازانی تا پایان عمر در سمرقند مانده و در همان‌جا از دنیا رحلت نمود، ولی بنا به وصیتش او را در سرخس دفن نمودند.^[۱]

آثار

از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.

۱. المطول در علم بلاغت.

۲. مقاصد الطالبین، در علم کلام.

۳. ارشاد الهادی، در علم نحو.

۴. حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.

۵. شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.^[۲]

۶. تهذیب المنطق در علم منطق که ملا عبدالله یزدی حاشیه ای بر این کتاب نوشته است.

تفتازانی یکی از کسانی است که اصول منطق را با عباراتی موجز و مختصر بیان کرده است، لکن اهمیت وی در فن معانی بیان است که یکی از فنون اربعه ادبیه محسوب می‌شود. چنان‌که معلوم است علامه تفتازانی در بسیاری از علوم خصوصاً ادبیات عرب، مثل بلاغت، معانی و بیان دستی داشته است که حقیقتاً قابل چشم پوشی نیست.

مختصر المعانی

یکی از کتاب‌های او مختصر المعانی در علم معانی و بیان و بدیع است. علم معانی و بیان یکی از فنون مهم و اصلی ادبیات معانی و بیان است که ریشه بس عمیق و تاریخی دارد.

علم بیان چنان‌که در مختصر المعانی وارد شده است، شناخت ایراد و بیان معنی واحد به طرق مختلف است که بعضی از این طرق واضح و برخی واضح تر است؛ به عبارت دیگر در علم بیان طرق استعمال الفاظ را به انسان می‌آموزد و انسان فرا می‌گیرد که چگونه یک معنی را به الفاظ و تراکیب مختلف بیان کند، در موارد مختلف و به الفاظ مختلف که برخی از آنها واضح الدلاله و برخی واضح تر هستند.^[۳] پس علم بیان آگاهی از مجموعه اصول و قواعدی است که با آن راه و رسم ایراد مطلب واحد با عبارات متعدد شناخته می‌شود.

علم معانی یکی دیگر از ارکان بلاغت محسوب می‌شود و اصول و قواعدی را آموزش می‌دهد که می‌توان با آنها لفظ را مطابق با مقتضای حال به کار برد. اموری هم چون تقدیم و تأخیر و حذف با ذکر هر یک از ارکان جمله و نیز ایجاز و اطناب و فصل و وصل کلام و… مباحث این علم را تشکیل می‌دهند. مقتضای حال، رکن اساسی این علم است چرا که موقعیت مخاطب نقش فراوانی در شکل دهی به جمله دارد.

و گوینده یا نویسنده باید کلام خود را به نوعی شکل دهد که مخاطب هم آن را به خوبی بفهمد و هم آزرده نشود و این وظیفه علم معانی است.^[۴]

بدیع در لغت به معنی پدید آورنده، نوآورنده و در اصطلاح شاخه ای از علوم بلاغت است که درباره چگونگی آرایش‌های لفظی و معنوی کلام پس از رعایت اصول بلاغت گفتگو می‌کند.^[۵]

علم بدیع در اصطلاح ادیبان سومین فن (بعد از معانی و بیان) از فنون بلاغت و موضوع آن آرایش‌های سخن فصیح و بلیغ در نظم و نثر است. به این آرایش‌ها محسنّات و صنایع بدیع نیز می‌گویند و آنها را به لفظی و معنوی بخش می‌کنند. دسته نخست خاص زیبایی‌های لفظی و عمدتاً شامل تسبیح، ترصیع، تجنیس و نظایر و فروع آنهاست و دسته دوم که بیشتر برای زیباسازی معنوی کلام است اما به تبع الفاظ و نه به استقلال شامل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، حسن تعلیل و فروع آنها می‌شود.^[۶]

تیتر یک

فقیه ، متکلم ، منطق دان و ادیب قرن هشتم. اهمیت وی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دورة پس از ویرانگریهای مغول به اندازه ای است که مورخان ، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته اند. عمده ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم ، نگارش درسنامه های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته اند. تراجم نویسان اشخاص مختلفی را به عنوان استاد تفتازانی نام برده اند که از آن جمله اند قطب الدین رازی تحتانی بویهی (متوفی ۷۶۷)، قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶)، ضیاءالدین بن عثمان قزوینی (متوفی ۷۸۰) فقیه شافعی ، و نسیم الدین محمد نیشابوری کازرونی. از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن ، گزارش مستندی در اختیار نیست . تفتازانی به میرسیدشریف جرجانی (متوفی ۸۱۶)، که ۲۸ سال از خودش جوانتر و بنا بر گزارشی شاگردش بود، توجهی ویژه داشت ( رجوع کنید به رشر ، ص ۲۲۲). اما دوستی آنان ، بر اثر مناظره ای علمی که تیمور میان آن دو برپا داشت و به برتری جرجانی انجامید، به خصومت تبدیل شد و جرجانی به رد و نفی آثار تفتازانی پرداخت. معروف است که وی در کلام ، مشرب اشعری و در فقه ، مذهب شافعی داشته است. آثار او بر سه قسم است : درسنامه ، مانند تهذیب المنطق و الکلام * ؛ شرح درسنامه های رایج ، مانند�شرح عقاید نسفی ؛ و تعلیقه بر دیگر آثار و شرح آنها، آثار او در مراکز آموزشی به عنوان درسنامه در�سطوح گوناگون پذیرفته شد. توفیق تفتازانی مرهون فصاحت و بلاغت و چیره دستی او در بیان آموزشی مطالب است . دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم ، اختلاف نظر دارند. غالباً ــ با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه ها یا شرح و حاشیه نویسی منحصر است ــ وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل موردبحث ، می دانند و آثار او را محصول زمانه ای می دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است (برای نمونه رجوع کنید به وات ، ص ۱۶۴). مثلاً تهذیب وی را در مقایسه با شمسیة کاتبی عاری از پیشرفت می دانند. اما به نظر می رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه های بلیغ و فصیح ، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.^[۷]

مطالعه بیشتر

۱ـ الفضلی، عبدالهادی تهذیب البلاغه، المجمع العلمی الاسلامی، تهران، ۱۳۷۴ش، ج۷، ص۱۹.

منابع

↑ الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.
↑ الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.
↑ سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۱۵.
↑ تفتازانی، سعد الدین مختصر المعانی، دارالذخائر، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۲۴ و ۲۵.
↑ سکاکی، یوسف مفتاح العلوم، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۷.
↑ همو، مختصر المعانی، ج۱، ص۳۱۵.
↑ احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.

[1] الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.

[2] الزرکلی، خیرالدین، الاعلام، بیروت، دارالعلم، ۱۹۸۰م، ج۷، ص۲۱۹.

[3] سجادی، سید جعفر، فرهنگ معارف اسلامی، تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۳ش، ج۲، ص۱۳۱۵.

[4] تفتازانی، سعد الدین مختصر المعانی، دارالذخائر، ۱۳۸۱ش، ج۳، ص۲۴ و ۲۵.

[5] سکاکی، یوسف مفتاح العلوم، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۷.

[6] همو، مختصر المعانی، ج۱، ص۳۱۵.

[7] احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

@@ خط ۳۷: / خط ۳۷: @@
 بدیع در لغت به معنی پدید آورنده، نوآورنده و در اصطلاح شاخه ای از علوم بلاغت است که درباره چگونگی آرایش‌های لفظی و معنوی کلام پس از رعایت اصول بلاغت گفتگو می‌کند.<ref>سکاکی، یوسف مفتاح العلوم، بیروت، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۴۷۷.</ref>
-علم بدیع در اصطلاح ادیبان سومین فن (بعد از معانی و بیان) از فنون بلاغت و موضوع آن آرایش‌های سخن فصیح و بلیغ در نظم و نثر است. به این آرایش‌ها محسنّات و صنایع بدیع نیز می‌گویند و آنها را به لفظی و معنوی بخش می‌کنند. دسته نخست خاص زیبایی‌های لفظی و عمدتاً شامل تسبیح، ترصیع، تجنیس و نظایر و فروع آنهاست و دسته دوم که بیشتر برای زیباسازی معنوی کلام است اما به تبع الفاظ و نه به استقلال شامل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، حسن تعلیل و فروع آنها می‌شود.<ref>همو، مختصر المعانی، ج۱، ص۳۱۵.</ref>{{پایان پاسخ}}
+علم بدیع در اصطلاح ادیبان سومین فن (بعد از معانی و بیان) از فنون بلاغت و موضوع آن آرایش‌های سخن فصیح و بلیغ در نظم و نثر است. به این آرایش‌ها محسنّات و صنایع بدیع نیز می‌گویند و آنها را به لفظی و معنوی بخش می‌کنند. دسته نخست خاص زیبایی‌های لفظی و عمدتاً شامل تسبیح، ترصیع، تجنیس و نظایر و فروع آنهاست و دسته دوم که بیشتر برای زیباسازی معنوی کلام است اما به تبع الفاظ و نه به استقلال شامل تشبیه، استعاره، مجاز، کنایه، حسن تعلیل و فروع آنها می‌شود.<ref>همو، مختصر المعانی، ج۱، ص۳۱۵.</ref>
+== تیتر یک ==
+فقیه ، متکلم ، منطق دان  و ادیب  قرن  هشتم. اهمیت  وی  در گسترش  و اعتلای  معارف  و فرهنگ  اسلامی  در دورة  پس  از ویرانگریهای  مغول  به اندازه ای  است  که  مورخان ، وی  را حد فاصلِ متقدمان  و متأخران  دانسته اند. عمده ترین  فعالیت  وی  در حفظ  و گسترش  علوم ، نگارش  درسنامه های  گوناگون  بود که  اهل  علم  همواره  به  آنها توجه  داشته اند. تراجم نویسان  اشخاص  مختلفی  را به  عنوان  استاد تفتازانی  نام  برده اند که  از آن  جمله اند قطب الدین  رازی  تحتانی  بویهی  (متوفی  ۷۶۷)، قاضی  عضدالدین  ایجی  (متوفی  ۷۵۶)، ضیاءالدین بن  عثمان  قزوینی  (متوفی  ۷۸۰) فقیه  شافعی ، و نسیم الدین  محمد نیشابوری  کازرونی. از کیفیت  و مراحل  تحصیل  تفتازانی  و مدت  آن ، گزارش  مستندی  در اختیار نیست . تفتازانی  به  میرسیدشریف  جرجانی  (متوفی  ۸۱۶)، که  ۲۸ سال  از خودش  جوانتر و بنا بر گزارشی  شاگردش  بود، توجهی  ویژه  داشت  ( رجوع کنید به رشر ، ص ۲۲۲). اما دوستی  آنان ، بر اثر مناظره ای  علمی  که  تیمور میان  آن  دو برپا داشت  و به  برتری  جرجانی  انجامید، به  خصومت  تبدیل  شد و جرجانی  به  رد و نفی  آثار تفتازانی  پرداخت. معروف  است  که  وی  در کلام ، مشرب  اشعری  و در فقه ، مذهب  شافعی  داشته  است.  آثار او بر سه  قسم  است : درسنامه ، مانند تهذیب  المنطق  و الکلام  * ؛ شرح  درسنامه های  رایج ، مانند�شرح  عقاید نسفی  ؛ و تعلیقه  بر دیگر آثار و شرح  آنها، آثار او در مراکز آموزشی  به  عنوان  درسنامه  در�سطوح  گوناگون  پذیرفته  شد. توفیق  تفتازانی  مرهون  فصاحت  و بلاغت  و چیره دستی  او در بیان  آموزشی  مطالب  است . دانشمندان  در بیان  جایگاه  تفتازانی  در تاریخ  علوم ، اختلاف  نظر دارند. غالباً ــ با توجه  به  اینکه  آثار وی  به  درسنامه ها یا شرح  و حاشیه نویسی  منحصر است  ــ وی  را معلمی  توانا، اما فاقد دیدگاهی  خاص  در مسائل  موردبحث ، می دانند و آثار او را محصول  زمانه ای  می دانند که  عاری  از اصالت  و نوآوری  فکری  است  (برای  نمونه  رجوع کنید به وات ، ص ۱۶۴). مثلاً تهذیب  وی  را در مقایسه  با شمسیة  کاتبی  عاری  از پیشرفت  می دانند. اما به  نظر می رسد که  تفتازانی  با تألیف  درسنامه های  بلیغ  و فصیح ، آموزش  علوم  اسلامی  را گسترش  داد.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
+{{پایان پاسخ}}
 {{مطالعه بیشتر}}