تفسیر ابوالجارود

سؤال

ابن ندیم در کتاب الفهرست کتابی با موضوع تفسیر قرآن به امام باقر(ع) نسبت داده است؛ آیا این تفسیر توسط امام(ع) نوشته شده است؛ نظر علما دربارهٔ این باره چیست؟

تفسیر قرآنی از ابوالجارود مشهور است که از امام باقر روایت کرده و آقا بزرگ طهرانی احتمال داده که این تفسیر، املاء امام باقر بر ابوالجارود بوده است؛ بنابراین، کتاب توسط امام نوشته نشده و بلکه روایات تفسیری امام می‌باشد که ابی الجارود از امام نقل کرده است و متأسفانه نه خود ابی الجارود مورد اعتماد است و نه سند این تفسیر با طریق معتبر بدست ما رسیده است.

جایگاه مؤلف

ابوالجارود زياد بن منذر همدانی خارفی از اصحاب امام محمد باقر(ع) و راویان امام جعفر صادق(ع) بود. او اهل کوفه و نابینای مادرزاد بود. رویهٔ او در تشیع با گرایشش به زیدیه تغییر کرد. او را مؤسس فرقهٔ جارودیه، از فرق زیدیه، برشمرده‌اند. برخی او را از شرکت‌کنندگان در قیام زید بن علی(ع) دانسته‌اند. جایگاه و وثاقت او در میان عالمان علم رجال مورد اختلاف است. آراء عالمان علم رجال شیعه و اهل سنت درباره او را می‌توان چنین صورت بندی کرد: برخی او را تضعیف کرده‌اند؛ برخی دربارهٔ او توقف و احتیاط کرده‌اند و برخی او را تعدیل کرده‌اند.

تضعیف‌کنندگان ابوالجارود:

• کشی در رجال خود ابوالجارود را نابینای کور دل خوانده و او را سرحوب و مؤسس فرقهٔ سرحوبیه دانسته است. کشی معتقد است که امام باقر(ع) این لقب را به ابوالجارود داده است.
• نجاشی او را با گرایش به زیدیه منحرف از تشیع به حساب آورده است.

علی اکبر بابایی در کتاب مکاتب تفسیری می‌نویسد: ابن ندیم در کتاب «فهرست» خود در ذکر کتاب‌هایی که درباره تفسیر قرآن تألیف شده، اولین کتابی که نام می‌برد کتاب امام باقر سلام الله علیه است که ابو الجارود زیاد بن منذر رئیس جارودیه زیدیه از آن حضرت روایت کرده است و از گفته وی روشن است که این کتاب همان تفسیر ابی الجارود است.

آقابزرگ طهرانی در معرفی تفسیر ابی الجارود نیز فرموده است: ابو الجارود نامش زیاد بن منذر و از هنگام ولادتش نابینا بوده و مذهب زیدیه جارودیه به وی منسوب است و از اصحاب سه امام (علیّ بن الحسین و محمد بن علی و جعفر بن محمد سلام الله علیهم) بوده است. تفسیرش را از خصوص امام باقر سلام الله علیه روایت کرده و گویا آن را به املای آن حضرت نوشته است و از این روی ابن ندیم آن را به امام باقر سلام الله علیه نسبت داده است.

نجاشی و شیخ طوسی نیز از وجود تفسیری برای ابو الجارود نام می‌برند که آن را از امام باقر سلام الله علیه روایت کرده است و سندی را هم برای آن ذکر کرده‌اند که البته آن سند به واسطه کثیر بن عیّاش ضعیف است.

علامه شبر نیز بر این باور است که اولین تفسیری که با املای اهل بیت نوشته شده است، کتاب «تفسیر أبی الجارود» متوفای ۱۵۰ قمری است که ابن ندیم هم بدان تصریح کرده است‏.

مرحوم استاد معرفت، ابی الجارود را از سردمداران زیدیه می‌داند که مورد لعن امام صادق سلام الله علیه قرار گرفت و تفسیرش با سند معتبر بدست ما نرسیده است.

ویژگی و محتوا

بنابراین در اینکه تفسیری به نام تفسیر ابی الجارود وجود داشته و حاوی روایاتی از امام باقر سلام الله علیه در تفسیر قرآن بوده، کسی تردید نکرده است و اگر آن تفسیر از طریق صحیح و مورد اعتماد به دست می‌آمد، به بخشی از تفسیر امام باقر سلام الله علیه دست می‌یافتیم، اما متأسفانه خود آن تفسیر ابی الجارود نیز در دسترس نیست و قسمت زیادی از آن که در تفسیر قمی نقل شده، سندش به واسطه کثیر بن عیاش ضعیف است و صدور آن از امام باقر سلام الله علیه محرز نیست. البته آقا بزرگ طهرانی مدعی شده است که قمی یا شاگردش آن روایات را از طریق ابوبصیر که موثق است، از ابی الجارود نقل و در تفسیر خود آورده است، ولی ما به آن سند نیز دست نیافته‌ایم و علاوه بر آن، خود ابی الجارود نیز توثیق خاص ندارد و روایاتی در مذمّت او نقل شده است.