آرایه ادبی ایهام در قرآن

سؤال

آیا در قرآن آرایه ادبی «ایهام» به کار رفته است؟

آرایه ادبی ایهام با همه اقسام آن، در قرآن به کار رفته است.

مفهوم‌شناسی ایهام

ایهام در اصطلاح، به‌کارگیری واژه‌ای است که در جمله یا در شعر دو معنی داشته باشد، یکی نزدیک و دیگری دور و هر یک از معنی‌ها با واژه‌های دیگر متناسب باشد. در ایهام، بیشتر معنی دور، مورد نظر هنرمند است. ایهام دارای اقسامی مانند توریه، ایهام تناسب، استخدام و اسلوب الحکیم است.

اقسام ایهام در قرآن

بیشتر متشابهات قرآن را از جنس ایهام دانسته‌اند. در این آیات، معنایی از آیات اراده شده که در مرحله اول به ذهن مخاطب خطور نمی‌کند؛ مانند آیه ﴿الرَّحْمَٰنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَىٰ؛ [خدای] رحمان بر تخت فرمانروایی و تدبیر امور آفرینش چیره و مسلّط است.﴾(طه:۵) که معنای نزدیک به ذهن مخاطب تکیه زدن و ایستادن خدا بر عرش است؛ در حالی که برای خدا این معنا متصور نیست. برخی دیگر از نمونه‌های به‌کار رفتن ایهام در قرآن با توجه به اقسام ایهام چنین شمرده شده است:

ایهام تناسب

آیاتی مانند ﴿الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ۝۵وَالنَّجْمُ وَالشَّجَرُ يَسْجُدَانِ۝۶؛ خورشید و ماه با حسابی [منظم و دقیق] روانند؛ و گیاه و درخت همواره [برای او] سجده می‌کنند.﴾(الرحمن) را دارای ایهام تناسب دانسته‌اند. از ظاهر این آیات استفاده می‌شود که بین شمس و قمر و نجم تناسب وجود دارد؛ چون معنای نجم در ذهن شنونده در مرحله نخست، همان ستاره است که با شمس و قمر تناسب دارد؛ ولی در این آیه تناسب نجم با خورشید و ماه مراد نیست، بلکه با «شجر» (درخت) تناسب دارد و مراد از نجم در آن ستاره نبوده، بلکه منظور گیاهانی است که مانند درخت شاخه بلند ندارند.

ایهام تأکید

آیه ﴿...لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَى التَّقْوَىٰ مِنْ أَوَّلِ يَوْمٍ أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ فِيهِ رِجَالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا...﴾(توبه:۱۰۸) را دارای ایهام تأکید دانسته‌اند.

در این آیه دو بار لفظ «فیه» تکرار شده و مخاطب تصور می‌کند که برای تأکید است، در حالی که چنین نیست؛ بلکه «فیه» دوم به مطلب دیگری اشاره دارد. ایهام تأکید به‌کار بردن واژه‌ای است، که مخاطب تصور می‌کند گوینده یا نویسنده قصد تأکید دارد؛ در حالی که مراد او چنین نیست.

کلمه‌ای را استعمال می‌کند که معنای اول و نزدیک به ذهن را مد نظر ندارد، اما شنونده یا خواننده تصور می‌کند که گوینده یا نویسنده قصد تأکید دارد، در حالی که چنین نیست. به این ایهام، ایهام تأکید می‌گویند

ایهام توجیه

ایهام توجیه این است که گوینده سخنی را بگوید که دو معنای متضاد دارد و مخاطب نتواند تشخیص دهد که گوینده کدام معنا را اراده کرده است. ایهام فنی است برای تعریف و مذمت کردن افراد؛ یعنی گوینده به گونه‌ای سخن گوید که شنونده متوجه نشود از او تعریف کرد یا مذمت. ‏

استفاده از ایهام توجیه در عرف نیز رایج است؛ گاه سخن مبهمی گفته می‌شود که شنونده می‌پرسد این سخن تو تعریف بود یا تکه انداختی؟

این فن بلاغت شبیه فن ابهام است و می‌توان گفت ابهام با ایهام توجیه تفاوتی ندارد؛مانند:

• «وَ إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ لَعَلی هُدیً أَوْ فِی ضَلالٍ مُبِینٍ‏». در این آیه آمده است: «إِنَّا أَوْ إِیَّاکُمْ» یعنی ما یا شما در هدایت یا گمراهی آشکار هستیم و این سخن را سربسته گفته و روشن نکرده که کدام یک هدایت شده و کدام یک گمراه هستند.
• «مِنَ الَّذِینَ هادُوا یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ وَ یَقُولُونَ سَمِعْنا وَ عَصَیْنا وَ اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ وَ راعِنا لَیًّا بِأَلْسِنَتِهِمْ وَ طَعْناً فِی الدِّینِ» ‏. در این آیه آمده است: «اسْمَعْ غَیْرَ مُسْمَعٍ» یعنی بشنو که نمی‌شنوی و این یک سخن دو پهلوست که معلوم نیست بالاخره می‌شنود یا نمی‌شنود.
• «قالُوا لَبِثْنا یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ‏». در این آیه آمده است که «یَوْماً أَوْ بَعْضَ یَوْمٍ» یعنی یک روز یا قسمتی از روز و این یعنی تردید وجود دارد و دقیق مشخص نیسن یک زور مانده بودند یا قسمتی از روز را.
• «وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ‏». در این آیه می‌گوید: «إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ‏»؛ یعنی خداوند آشکارا نگفته با این افراد چه خواهد کرد، بلکه می‌گوید ما این افراد را یا عذاب می‌دهیم یا توبه‌شان را می‌پذیریم.

البته این فن پیام‌های خاص خود را دارد و منظور این است که با برخی از افراد به صراحت سخن گفته نشود و بعضی مطالب سربسته گفته باشد و این فن در سخن گفتن تأثیر زیادی در افراد دارد مثلاً پیام آیه «إِمَّا یُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا یَتُوبُ عَلَیْهِمْ‏» این است که افراد امید وار به رحمت خدا باشند و از عذاب الهی نیز بترسند؛ در حالی که اگر می‌گفت فقط عذاب می‌کنم یا فقط می‌بخشم، این پیام را نمی‌رساند.

ایهام تضاد

گوینده لفظی را استعمال می‌کند که در ظاهر با هم تضاد دارند، اما در معنای اصلی کلمه تضادی وجود ندارد؛ مانند: «مَنْ تَوَلَّاهُ فَأَنَّهُ یُضِلُّهُ وَ یَهْدِیهِ إِلی عَذابِ السَّعِیرِ»؛ «هرکس او را به دوستی گیرد قطعاً او وی را گمراه می‌سازد و به عذاب آتش می‌کشاند».

در این آیه ظاهر این است که کلمه «یهدیه» مقابل ضلالت است در حالی که معنای آن در این آیه «می‌کشاند» است نه هدایت می‌کند، با این اعتبار، مقابل ضلالت نیست و به این ایهام، ایهام تضاد گفته می‌شود.

ایهام طباق

گوینده لفظی را بگوید که معنای آن با معنای ضدش مطابقت داشته باشد نه با معنای اصلی آن کلمه مانند «مِمَّا خَطِیئاتِهِمْ أُغْرِقُوا فَأُدْخِلُوا ناراً». در این آیه بین غرق شدن و دخول در آتش مطابقت شده، در حالی که داخل شدن به آتش با سوختن تناسب داشته و باید می‌گفت و سوختن چون داخل آتش شدند، اما فرمود و غرق شدند و در آتش وارد شدند، در حالی که غرق شدن ضد سوختن است.

پیوند به بیرون

آرایه ایهام در آیات قرآن