موارد جایز بودن دروغ: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی پاسخ
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
 
(۱۱ نسخهٔ میانیِ ایجادشده توسط همین کاربر نشان داده نشد)
خط ۱: خط ۱:
{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour }}
{{شروع متن}}
{{شروع متن}}
{{سوال}}
{{سوال}}در چه موردی دروغ جایز است؟
روایتی از [[پیامبر(ص)]] بیان شده که به [[امام علی(ع)]] چنین می‌گوید: «یا علی در سه جا دروغ نیکوست: میدان جنگ، وعده به زنان، اصلاح بین مردم.» آیا این حدیث صحیح است؟
{{پایان سوال}}
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{پاسخ}}
'''جایز بودن دروغ گفتن''' در سه جا بیان شده است. این مطلب در روایتی از پیامبر(ص) نقل شده و عالمان اخلاق و فقها نیز آن را قبول نموده‌اند. این روایت شامل دروغ در میدان جنگ و دروغ جهت اصلاح میان دو شخص یا دو گروه و دروغ شوهر به همسر خود است.
==جواز دروغ==
در منابع روایی این روایت با سند کامل از [[شیخ صدوق]] چنین بیان شده است {{متن عربی|حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ ... عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: النَّبِيُّ(ص): ثَلَاثٌ يَحْسُنُ فِيهِنَّ الْكَذِبُ الْمَكِيدَه فِي الْحَرْبِ وَ عِدَتُكَ زَوْجَتَكَ وَ الْإِصْلَاحُ بَيْنَ النَّاس؛|ترجمه= دروغ در سه جا نیکوست: میدان جنگ، وعده به زن و اصلاح میان مردم.}}<ref>شیخ صدوق، خصال، ج۱، ص۸۷.</ref>


==در میدان جنگ==
[[دروغ]] از گناهان کبیره است و تنها زمانی جواز پیدا می‌کند که امر شرعی مهم‌تری در میان باشد. مانند حفظ جان خود یا جان دیگری یا اصلاح میان دو مؤمن یا ضرورت مهم دیگری. تقدیم اهم بر مهم و فاسد بر افسد می‌تواند سبب جواز دروغ شود.
مجاز بودن دروغ در جنگ، در نظام اخلاق اسلامی، فقیهان، محدثان و عالمان اخلاق آن را رد نکرده و حتی در آن تردید نیز ننموده‌اند. در بیشتر کتاب‌های روایی بابی با عنوان {{متن عربی|اَلکِذْبُ فیِ الْحَرْب}} احادیث و اقوال مربوط را گرد آورده و درباره مفهوم و دامنه آن بحث نموده‌اند. برخی از این شخصیت‌ها مانند طبری، درباره مقصود از دروغ در جنگ مناقشاتی نیز کرده‌اند.  


روایاتی از پیامبر(ص) نقل شده ‌است که ایشان در مواردی از جمله جنگ، دروغ را روا شمرده‌اند. الفاظ برخی از این احادیث با یکدیگر اختلاف دارد، اما مضمون همه آنها یکی است و همه مسلمانان بر صحت آن‌ها اجماع دارند. رسول خدا(ص) فرمود: {{متن عربی|اَلحَرْبُ خُدْعَةٌ؛|ترجمه=جنگ نیرنگ است.}}<ref>شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه، ج۴، ص۳۷۸.</ref>
== تقدیم اهم بر مهم ==
[[شیخ انصاری]] تنها در موارد اضطراری و اجباری و برای اصلاح‌گری، دروغ را جایز می‌داند. این جواز دروغ را تقدیم اهم بر مهم و فاسد بر افسد می‌دانند.<ref>شمول ادله حرمت دروغ نسبت به خانواده و بستگان و حکم وعده دروغ به همسر، مصطفی همدانی، فصلنامه علمی پژوهشی فقه، شماره ۸۴.</ref>


معنای این حدیث از طریق احادیث مشابه یا متنی که این حدیث در آن قرار دارد، بهتر فهمیده می‌شود. حاصل معنای این گونه روایات آن است که جنگ، عرصه نیرنگ باختن است؛ برای مثال هرگاه پیامبر(ص) عازم جنگی می‌شد، چنان وانمود می‌کرد که می‌خواهد مسیر دیگری را بپیماید و می‌فرمود: «الحرب خدعه» هم چنین در جریان پیمان‌شکنی بنی قریظه و خیانت آنان، به نعیم بن مسعود فرمود: {{متن عربی|خَذِّلْ عَنّا ؛ فإنَّ الحَرْبَ خُدْعَةٌ؛ دشمن را از جنگ با ما منصرف كن، كه جنگ نيرنگ است.}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۱، ص۵۶۶.</ref>
=== حفظ جان ===
دروغ در مورد دفع ضرر از خود یا از مؤمنی دیگر بلکه قسم خوردن بر آن نیز جایز است. اگر حفظ جان و مال شخص يا برادر دينی، متوقف بر دروغ گفتن باشد، انسان می‌تواند مرتكب دروغ شود.


'''مجاز بودن دروغ تنها در حالت جنگی'''
آیه ۱۰۶ [[سوره نحل]] بر این دلالت دارد که اظهار کفر برای حفظ جان ایرادی ندارد.


جایز بودن دروغ در جنگ به اتفاق تمام کسانی که این روایات را نقل نموده‌اند، تا زمانی است که مسلمانان با طرف نزاع در حال جنگ باشند و آتش جنگ فرو ننشیند؛ اما در حالت ترک نبرد یا [[صلح]] با دشمن، نمی‌توان به او دروغ گفت. نکته دیگر آن است که دروغی که گفته می‌شود، در باب صلح و امان دادن به دشمن نباشد. یعنی نمی‌توان به دروغ به دشمن پیشنهاد صلح کرد یا به او امان داد و آن گاه او را فریب داد؛
با توجه به این که قبح ذاتی دروغ به صورت مقتضی است نه به صورت علّت تامّه، یعنی شرایط و موانع می‌تواند در آن تأثیر گذارد، جواز قسم دروغ مبتنی بر مسئله اهم و مهم خواهد بود؛ یعنی در جایی که اگر راست بگوید، هدف مهم‌تر شرعی به خطر می‌افتد، مجاز خواهد بود؛ در غیر این صورت نه.<ref>پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی


بنابراین محدوده دروغ، به شیوه‌ها و تاکتیک‌های جنگی منحصر است، از این رو بزرگان حدیث در برخی کتاب‌ها بابی با عنوان {{متن عربی|تَحْریْمُ الغَدَرِ وَ لَوْ شَیْئاً یَسْیِراًَ؛|ترجمه=حرام شمردن نیرنگ گرچه اندک باشد.}} را بیان کرده‌اند.<ref>وسائل الشیعه، قم، آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۶۹، باب ۲۱.</ref> و طی آن بحث کرده‌اند که حتی به دشمن نمی‌توان [[نیرنگ]] زد.
https://makarem.ir/main.aspx?lid=0&typeinfo=21&catid=46435</ref>


همچنین باید توجه داشت که مجاز بودن دروغ، مشروط به آن است که [[پیمان‌شکنی]] یا [[نقض امان]] نباشد. دروغ در جنگ، به همان مسائل جنگی و پیش بردن آن محدود است و مسائل دیگر و خارج از میدان جنگ را شامل نمی‌شود. دروغ در حالت جنگی، انواع نیرنگ‌های سیاسی و نظامی و تاکتیک‌های جنگی را شامل می‌شود.
=== اصلاح بین دو مؤمن ===
دروغ برای اصلاح دو مؤمن جایز است اما تا جایی که می‌شود باید توریه کرد.<ref>سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی


'''تاکید قرآن در پای‌بندی به عهد'''
https://www.sistani.org/persian/qa/0903/</ref> در صورتى كه کسی قصد اصلاح و سازش دادن ميانه دو مسلمان يا دو جمعيت از مسلمانان را داشته باشد، در چنين صورتی فقهاى عظام بر طبق رواياتى كه آمده است دروغ را جايز می‌دانند.<ref>ترجمه اصول کافي شيخ کلينی، مصطفوى، سيد جواد، ج۴، ص۳۹</ref>


قرآن بر این آموزه تاکید دارد که هرگاه با دشمن عهدی بسته شد، مسلمانان ملزم هستند که آن را تا پایان مدتش نگه دارند و هیچ قدمی برخلاف آن برندارند؛ اما این پای‌بندی مشروط به آن است که دشمن نیز پای‌بند مفاد پیمان باشد و در جهت گسستن آن حرکتی نکند. این پای‌بندی نشانه [[تقوی]] شمرده شده است. با این حال نمی‌توانند بی آن‌که دشمن را خبردار کنند، پیمان را ندیده بگیرند، بلکه باید به آنان اعلام نمایند که از این پس، آن پیمان ارزشی ندارد و آنان پای‌بند آن نیستند. خداوند می‌فرماید: {{قرآن|وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَىٰ سَوَاءٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ|ترجمه=اگر می دانی که گروهی در پیمان خیانت می‌ورزند، به آنان اعلام کن که همانند خودشان عمل خواهی کرد، زیرا خدا خائنان را دوست ندارد|سوره=انفال|آیه=۵۸}}
== مطالعه بیشتر ==


==دروغ برای اصلاح==
* دروغ مصلحت آمیز، اسلامی حسن، بوستان کتاب، ۱۳۸۷.
دروغ برای اصلاح دومین موردی است که دروغ گفتن در آن مجاز شمرده شده است. روایاتی در این زمینه نیز در کتاب‌های روایی وجود دارد؛
 
* [[جابر بن عبدالله]] از پیامبر(ص) نقل می‌کند که ایشان فرمود: {{متن عربی|لَا یَحِلُ الْکِذْبَ اِلّا فیِ ثَلاث: یَحْدُثَ اْلرَجُلَ اِمْرَاَءتُهُ لِیَرْضَیْها وَ اْلکِذْبُ فیِ اْلحَرْبِ وَ اْلکِذْبُ لِیُصْلِحَ بَیْنَ اْلناسِ؛|ترجمه=دروغ جز در سه مورد روا نیست: مرد با زن خویش سخن می‌گوید تا خشنودش کند، دروغ در جنگ و دروغ برای آن که میان مردم اصلاح کند.}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۳.</ref>
 
* امام صادق (ع) فرمود: {{متن عربی|اَلمُصْلْحُ لَيْسَ بِكَذِبٍ؛|ترجمه=اصلاح گر، دروغ گو نیست.}}<ref>کلینی، محمد، کافی، ج۲، ص۲۱۰.</ref>
 
با توجه به روایت‌های ذکر شده چنین برداشت می‌شود که شخص اصلاح‌گر می‌تواند دروغ‌هایی به سود دو طرف بگوید. یعنی در صورتی که انسان برای ایجاد محبت و رفع کینه، دروغ بگوید و بدین وسیله میان آنها صلح برقرار کند، دروغ حرام نیست.
 
===دیدگاه‌ها درباره دروغ برای صلح===
 
'''برای اصلاح، دروغ صریح مجاز است؛'''
 
دلیل این دیدگاه این است که پیامبر(ص) به صراحت در مواردی، از جمله برای اصلاح، دروغ گفتن را مجاز دانسته و تردید در مباح بودن آن نیست؛ دروغ ممنوع آن است که مصلحتی نداشته و بی فایده باشد یا زیانی برساند.
 
'''برای اصلاح، دروغ صریح مجاز نیست، بلکه [[توریه]] مجاز است؛'''
 
دلیل این دیدگاه شدت ممنوعیت دروغ توسط شارع است. این گروه دروغ را خیانت به دیگری و فریفتن او  است و این مسئله را مجاز نمی‌دانند. بنابراین آنچه مجاز شمرده شده، توریه است، نه دروغ صریح.
 
'''برای اصلاح، نه دروغ صریح مجاز است و نه توریه و تعریض، بلکه مقصود سکوت در مورد پاره‌ای حقایق گزنده است؛'''
 
طبق این دیدگاه، به هیچ وجه مجاز نیست برای اصلاح میان دو تن دروغ گفته شود؛ بلکه کافی است که سخنانی را که از هر یک بر ضد دیگری شنیده شده پنهان کرد و از [[سخن‌چینی]] پرهیز نمود.
 
==دروغ به همسر==
دروغ شوهر به همسر مورد دیگری است که جایز شمرده شده است. این مطلب توسط بیشتر عالمان اخلاق و فقها مورد قبول بوده است. مهمترین دلیل، روایات جابر بن عبدالله است که از پیامبر(ص) نقل می‌کند: {{متن عربی|لَا یَحِلُ الْکِذْبَ اِلّا فیِ ثَلاث: یَحْدُثَ اْلرَجُلَ اِمْرَاَءتُهُ لِیَرْضَیْها وَ اْلکِذْبُ فیِ اْلحَرْبِ وَ اْلکِذْبُ لِیُصْلِحَ بَیْنَ اْلناسِ؛|ترجمه= دروغ جز در سه مورد روا نیست: مرد با زن خویش سخن می‌گوید تا خشنودش کند، دروغ در جنگ و دروغ برای آن که میان مردم اصلاح کند.}}<ref>بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۳.</ref>))
 
=== رابطه دروغ و حقوق زن و شوهر  ===
نکته قابل توجه که مورد تاکید علمای اخلاق و فقها در دروغ به همسر، به هر معنایی باشد، بوده، این‌که نباید حقی را ناحق کند یا موجب سقوط یکی از وظایف زن یا شوهر شود یا باعث قطع [[نفقه]] زن گردد؛ بنابراین دروغ در محدوده تکالیف زن و مرد، جایی ندارد.
 
در تفسیر دروغ به زن دو مطلب را ذکر شده است:
 
* مقصود از دروغ، وعده‌های غیر جدی است؛ از باب تسهیل زندگی خانوادگی و پیش‌گیری از مشکلات حل نشدنی، دروغ به همسر جایز شمرده شده است.
 
* مقصود از دروغ، ابراز محبت و مبالغه در آن است؛ نیازهای خانوادگی، به نیازهای مادی منحصر نیست و زن در کنار آن، نیازهایی روحی دارد که تنها از طریق ابراز محبت و عشق برطرف می‌شود، از این رو وجود عشق و محبت برای دوام زندگی خانوادگی لازم است؛ باید میان زن و شوهر [[رابطه عاطفی]] عمیقی باشد تا بتوانند سختی‌های زندگی را تحمل کنند. مانند آن که به زن خود بگوید، تو زیباترین زنان و محبوب‌ترین کس نزد من هستی.
 
با توجه به اهمیت کانون [[خانواده]] و ضرورت استوار ماندن این مجموعه اجتماعی، می‌توان دروغ‌گویی به زن را از باب ضرورت حل کرد، با توجه به این که پاسخ منفی و تند جز جریحه‌دار شدن عواطف و تزلزل ارکان خانواده سرانجامی ندارد، ناگزیر اجازه داده شده‌ است که از روش دوم یعنی وعده‌های مصلحتی و غیر جدی استفاده شود. این عمل نیز اولا و بالذات پسندیده نیست و تکرار آن اعتماد متقابل را در اعضای خانواده از میان می‌برد و امکان دارد آنها را به تقلید وادارد و به دورویی و دروغ گویی ترغیب کند، اما چون راهی جز آن در برابر انسان وجود ندارد، از باب ضرر حداقلی تجویز شده‌ است. [[آیت الله مکارم شیرازی]] همه موارد استثنا را به مسئله اضطرار و ضرورت بازمی‌گرداند.
{{پایان پاسخ}}
{{پایان پاسخ}}



نسخهٔ کنونی تا ‏۲۶ ژوئیهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۰:۱۴

سؤال
در چه موردی دروغ جایز است؟


دروغ از گناهان کبیره است و تنها زمانی جواز پیدا می‌کند که امر شرعی مهم‌تری در میان باشد. مانند حفظ جان خود یا جان دیگری یا اصلاح میان دو مؤمن یا ضرورت مهم دیگری. تقدیم اهم بر مهم و فاسد بر افسد می‌تواند سبب جواز دروغ شود.

تقدیم اهم بر مهم

شیخ انصاری تنها در موارد اضطراری و اجباری و برای اصلاح‌گری، دروغ را جایز می‌داند. این جواز دروغ را تقدیم اهم بر مهم و فاسد بر افسد می‌دانند.[۱]

حفظ جان

دروغ در مورد دفع ضرر از خود یا از مؤمنی دیگر بلکه قسم خوردن بر آن نیز جایز است. اگر حفظ جان و مال شخص يا برادر دينی، متوقف بر دروغ گفتن باشد، انسان می‌تواند مرتكب دروغ شود.

آیه ۱۰۶ سوره نحل بر این دلالت دارد که اظهار کفر برای حفظ جان ایرادی ندارد.

با توجه به این که قبح ذاتی دروغ به صورت مقتضی است نه به صورت علّت تامّه، یعنی شرایط و موانع می‌تواند در آن تأثیر گذارد، جواز قسم دروغ مبتنی بر مسئله اهم و مهم خواهد بود؛ یعنی در جایی که اگر راست بگوید، هدف مهم‌تر شرعی به خطر می‌افتد، مجاز خواهد بود؛ در غیر این صورت نه.[۲]

اصلاح بین دو مؤمن

دروغ برای اصلاح دو مؤمن جایز است اما تا جایی که می‌شود باید توریه کرد.[۳] در صورتى كه کسی قصد اصلاح و سازش دادن ميانه دو مسلمان يا دو جمعيت از مسلمانان را داشته باشد، در چنين صورتی فقهاى عظام بر طبق رواياتى كه آمده است دروغ را جايز می‌دانند.[۴]

مطالعه بیشتر

  • دروغ مصلحت آمیز، اسلامی حسن، بوستان کتاب، ۱۳۸۷.


منابع

  1. شمول ادله حرمت دروغ نسبت به خانواده و بستگان و حکم وعده دروغ به همسر، مصطفی همدانی، فصلنامه علمی پژوهشی فقه، شماره ۸۴.
  2. پایگاه اطلاع‌رسانی دفتر حضرت آیت الله مکارم شیرازی https://makarem.ir/main.aspx?lid=0&typeinfo=21&catid=46435
  3. سایت رسمی دفتر مرجع عالیقدر آقای سید علی حسینی سیستانی https://www.sistani.org/persian/qa/0903/
  4. ترجمه اصول کافي شيخ کلينی، مصطفوى، سيد جواد، ج۴، ص۳۹