سند آخرین بخش دعای عرفه: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
(بدون تفاوت)
|
نسخهٔ ۱۶ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۲۲:۵۶
قول صحیح در مورد سند بخش آخر دعای عرفه، که از اقبال الاعمال سیّد بن طاووس نقل شده، چیست؟
بخش آخر دعا عرفه در اقبال سید بن طاووس آمده، ولی در کتاب بلد الامین کفعمی نقل نشده است. علامه مجلسی با وجود مقدم بودن سید بن طاووس و نزدیک بودن وی به زمان ائمه، نقل کفعمی را ترجیح داده و موافق روایت کفعمی دعای عرفه را ذکر نموده است.[۱] با تحقیق در سخنان علامه مجلسی دانسته می‌شود که مرحوم سید در کتاب مصباح دعا را بدون ذیل آورده است.
محدث قمی در مفاتیح الجنان اشاره می‌کند که این ذیل در کتاب اقبال سید بن طاووس ذکر شده است. آیت الله شبیری زنجانی در سخنرانی در مدرسه فیضیه اشاره به ذیل دعای عرفه کرده و بیان می‌کند: مرحوم جلال همایی در مولوی نامه این ذیل را از ابن عطاء الله اسکندرانی دانسته است.
علامه سید محمد حسین حسینی طهرانی، ضمن تأیید سخن علامه مجلسی که آن را از سخنان صوفیان دانسته این قسمت از دعا را فقره نوزدهم و بیستم از سی و پنج فقره مناجات شیخ عطا الله اسکندرانی ذکر می‌کند.[۲] جلال الدین همایی در توضیح «إِلَهِي أَنَا الْفَقِير» بیان می‌کند که در تحقیقات خود عین این بخش از دعا را در کتاب «الحکم العطائیه» دیده و مسلم می‌داند که در این باره خلط شده است.[۳]
بعضی از اشخاص، همچون حاجی خلیفه در کتاب «کشف الظنون» خود و مرحوم مدرس تبریزی در کتاب «ریحانه الادب» و خانم خفیظی در دائره المعارف بزرگ اسلامی در مورد شخصیت اسکندرانی و آثار او، اساتید ایشان و حتی کرامات این شخص صحبت کرده‌اند. مجموعه کتاب و تألیفات اسکندرانی به بیش از هفده می‌رسد. کتاب «حکم العطائیه» از زمان خود مؤلف مورد عنایت بوده حتی شخصی به نام شیخ رزوق سی شرح بر آن نوشته. اگر شخصیتی که این همه مورد توجه بود حتی اگر بپذیریم که می‌خواسته کلمات امام حسین(ع) را به نام خود نشر دهد حتی قدرت و جسارت چنین سرقتی بخاطر مشهور بودن وی بین بزرگان نداشته است؛ بنابراین با توجه به این که دقیقاً همان قسمتی از دعا که شیخ کفعمی نقل نکرده، در کتاب «حکم العطائیه» آمده و عدم نقل کفعمی در بلد الامین و سید بن طاووس در مصباح الزائر و یافت نشدن این بخش در نسخه قدیمی اقبال به شهادت علامه مجلسی جای شک و شبهه نمی‌ماند که این ذیل از حضرت ابا عبدالله(ع) نیست و از منشأت ابن عطا الله اسکندرانی عارف مشهور قرن هفتم است. علاوه بر دلایل گفته شده، مویدهای بر این مطلب وجود دارد.
الف) عدم سازگاری لسان این دعا با ادعیه صادره از معصومین(ع) به طوری که از تغییر لحن به خوبی فهمیده می‌شود.
ب) عبارات دعا، در بعضی موارد، شبیه به اصطلاحات اهل معقول و عرفان است و شاید توجه بیش از حد بعضی به این قسمت، همین بوده که احساس کرده‌اند با اصطلاحات و کلمات فلاسفه و عرفا سازگارتر است.
برای نمونه به این فقره توجه کنید که با عبارات معصومین از حیث سبک هم خوانی ندارد، «کیف أتوسل الیک بما هو محال ان یصل الیک».
ج) در این تتمه و ذیل دعا، حتی یک بار هم ذکر صلوات بر محمد و آل محمد نیامده است در صورتی که روش ائمه(ع) بر این بوده که، به ویژه در دعاهای مفصل و طولانی، حتی اگر در اوایل دعا نام پیامبر و آلش نیاید و صلوات بر آن نفرستد، در اواسط و خاتمه مکرر نام محمد و آل او می‌آید همین‌طور که در دعای عرفه سید الشهداء نیز چنین است ولی در تتمه نام پیامبر و آل او نیامده که این با دیگر دعاه‌های مأثوره تفاوتی چشم گیر دارد.
د) در هیچ جای دعا، از موقف حج و عرفه یاد نشده، در حالی که در دعای امام(ع) چندین بار به مناسبت، از آنها نام برده شده است.
به این سؤال که این قسمت دعا از مضامین عالی و مورد توجه اهل معنا می‌باشد و تصور صدور آن از غیر معصوم نمی‌شود در پاسخ باید گفت که اگر بنا باشد که هر کلام حکیمانه ای را از ناحیه معصوم بدانیم باید بگوییم که دیگر کلمات هم که در کتاب حکم عطائیه آمده از معصومین صادر شده است. در گذشته نیز مانند این کلمات حکیمانه بر زبان اولیای خدا که پیامبر و امام نبوده‌اند مثل کلمات حکیمانه لقمان در قرآن کریم یا بیانات علامه حسن‌زاده آملی در زمان خودمان و حضرت امام خمینی (ره) فراوان بوده است.
امّا این که چطور این بخش به ذیل دعای عرفه در کتاب اقبال راه یافته است. اصل چنین امری هیچ بعید به نظر نمی‌رسد.
در گذشته کم و زیاد کردن در کتب حدیثی مانند اضافه کردن قسمت‌هایی در ردّ و ذمّ صوفیه به حدیقه الشیعه فراوان وجود داشته است. یعنی گاهی در دنباله روایات، شرح‌ها و بیان‌هایی نیز می‌آمد که در برخی موارد با روایت مخلوط می‌شد و عده ای تصور می‌کردند که این قسمت هم روایت است.
برخی از محققین پیش از آنکه در مورد انتساب ذیل دعا به امام(ع) و اثبات صدور این کلمات از حضرت سید الشهداء(ع) بپردازند به سازگاری آن با متن قرآن و روایات پرداخته‌اند این بررسی درست نیست زیرا این کار را می‌توان در مورد کلمات مندرج در اشارات بو علی و اسفار ملا صدرا و دیگران نیز انجام داد و در آخر به این نتیجه رسیده که فلان گزاره در این کتاب‌ها با قرآن و روایات سازگار است ولی باید دانست که مخالف قرآن نبودن مطلبی دلیل نمی‌شود که ائمه اطهار آن را گفته باشند و آنچه مغفول مانده بررسی سندی این ذیل از دعاست نه بررسی محتوایی.[۴]
در آخر فهرست چند کتاب که در شرح دعای عرفه نوشته شده است بیان می‌شود.
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر
۱ـ سیری در دعای عرفه امام حسین(ع)، علی رضا سید کباری، قم، آستانه مقدسه، ۱۳۷۴ش.
۲ـ شرح دعای عرفه، شیخ محمد علی بن شیخ ابو طالب زاهدی جیدانی اصفهانی (م ۱۱۸۱ق).
۳ـ شرح دعای عرفه، سید احمد فقیه امامی، (نسخه خطی).