پیش نویس:تعداد آیات قرآن

سؤال

تعداد آیات قرآن چندتاست؟

درگاه‌ها

تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آمده است.

منشا اختلاف

قاریان

تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است... این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله(بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.

این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه ها وقف می کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل میکرد و شنونده گاهی چنین می پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می شمرد. بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب های گوناگون در این باره پدید آمد.

اقوال متعدد

بزرگان شیعه و سنی

اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:

• قول (6216آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون از ابن عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
• قول (6600 آیه): ابن الضریس از طریق ابن عطاء از پدرش از ابن عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن 6600 آیه است».
• مکتب مدینه (6000 و 6214 آیه): مدنى‌ها براى خود دو جور عدد روايت كرده‌اند يكى به ابن قعقاع و ابن نصاح منتهى مى‌شود. و روايت ديگر به اسماعيل بن جعفر انصارى منتهى مى‌گردد.
• مکتب مکی (6219 آیه): مكى‌ها عدد خود را از عبداللّه بن كثير از مجاهد از ابن عباس از ابى بن كعب روايت كرده‌اند.

• مکتب کوفی (6236 آیه): روايت عدد كوفى‌ها به حمزه و كسايى و خلف بن هشام منتهى مى‌شود.

• مکتب بصری (6204 آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدرى است.

• مکتب شامی (6225 آیه): اهل شام عدد خود را از ابى درداء روايت كرده‌اند.

علامه طباطبایی درباره شمارگان آیات قرآن می گوید: «پيرامون تعداد آيه‌هاى قرآن بايد گفت: در اين خصوص نص متواترى نرسيده كه يك يك آيه‌ها را معرفى كند، و هر يك را از ديگرى متمايز سازد. روايات محدودى هم كه رسيده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نيستند، و روشن‌ترين علت بر نبودن دليل معتبر، اختلاف اهل مكه، مدينه، شام، بصره و كوفه است، كه در باره تعداد آيات اعداد متفاوتى ارائه كرده‌اند... وقتى اعداد به يك نص متواتر و يا حداقل خبر واحد قابل اعتنايى منتهى نشود، و هيچ آيه‌اى به طور اطمينان‌بخشى، از ساير آيات قبل و بعدش متمايز نگردد، هيچ الزامى نيست كه يكى از اين روايت اخذ شود، لا جرم هر يك از اين روايات كه روشن و قابل اعتماد بود را مى‌پذيريم و ما بقى را طرد مى‌كنيم، و يا به هيچ يك عمل نمى‌كنيم، و اگر شخصى اهل تدبر باشد، بايد به هر روايتى كه در نظرش بيشتر قابل اعتماد بود، عمل نمايد.»

روایات ائمه(ع)

تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است.

روایت امام علی(ع)

همانطور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این تعداد را خبر داده است.»

علامه طباطبایی در نقد این روایت می نویسند:«و آنچه كه از على (ع) در عدد كوفيان نقل شده معارض است با ادله‌اى كه از خود آن جناب و همچنين از ساير ائمه اهل بيت (ع) رسيده كه: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و يكى از آيات آن است‌[4]، زيرا به حساب كوفيان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقى به حساب نيامده، و لازمه روايت نامبرده اين است كه عدد آيه‌هاى قرآن به مقدار بسم اللَّه هاى سوره‌ها بيشتر باشد.»

روایت امام صادق(ع)

امام صادق(ع) می فرماید:«قرآنى كه جبرئيل براى محمد(ص) آورد 17 هزار آيه بوده است».

هر چند که این روایت، صحیح السند است لکن اگر این روایت توجیه صحیحی نداشته باشد و حمل بر معنای صحیح نشود، به علت تعارض با قرآن مردودند و باید آن را کنار گذاشت. لکن برای این روایت دو توجیه ذکر شده است:

توجیه اول: اینکه در این روایت کلمه «عشر» به اشتباه توسط نسخه نویسان یا راویان اضافه گشته باشد و امام در صدد بیان عدد تقریبی بوده است نه عدد دقیق. اين حديث در برخي نسخ الكافی و در بعضی منابع ديگر، «سبعة آلاف آية» آمده است:

• در كتاب الوافي، به نقل از الكافي شريف:ظاهر از متن الوافي اين است كه عبارت مزبور در نسخه محدّث فيض از الكافي «سبعةآلاف آية» بود.
• در نسخه‌اي معتبر از الكافي، به صورت: «سبعة الاف آية» آمده است. اين نسخه از بهترين نسخ خطّي و صحيح الكافي به شمار مي‌آيد.
• در نسخۀ منقّح و ممتاز ديگري از الكافي، به صورت: «سبعة آلاف آية» آمده است.

این نسخ، در قوّت و كثرت قابل سنجش با نسخ دیگری که در آن 17 هزار آیه آمده، نيستند و توجیه «عدد تقریبی» نیز مورد نقد واقع گشته است.

توجیه دوم: اینکه متن حدیث تاویل برده شود و کلمه «قرآن»، بر معنای جامع وحي قرآني و وحي بياني حمل شود: وحي بياني حاوي بيان تفسير و تأويل قرآن است، در نتيجه، شش هزار و دويست و اندي از آن، وحي مُعجِز قرآني می باشد و بقيه‌اش وحي بياني میباشد که متكفّل تبيين و تأويلِ همان وحي قرآني است. این همان مصحف امیرالمومنین(ع) می باشد. و شواهدی از آیات و روایات نیز بر این توجیه دلالت دارد.

جستارهای وابسته

• روایات تحریف قرآن
• تحریف قرآن در روایت سالم بن سلمه
• تفاوت تعداد آیات قرآن در برخی روایات
• انواع تحریف قرآن