پیش نویس:تعداد آیات قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها
Meysamhasani (بحث | مشارکتها) (صفحه‌ای تازه حاوی «{{شروع متن}} {{سوال}}تعداد آیات قرآن چندتاست؟ {{پایان سوال}} {{درگاه|قرآن|سنت|تاریخ}} 1 تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آمده است. {{پاسخ}} == منشا اختلا...» ایجاد کرد) |
Meysamhasani (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۴: | خط ۴: | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{درگاه|قرآن|سنت|تاریخ}} | {{درگاه|قرآن|سنت|تاریخ}} | ||
تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آمده است. | تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آمده است. | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
== منشا اختلاف == | ==منشا اختلاف== | ||
=== قاریان === | ===قاریان=== | ||
تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است... این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله(بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه علوم قرآن|سال=1396|نام=علی اکبر|نام خانوادگی=رشاد|ناشر=سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|جلد=1|صفحه=56|مکان=تهران}}</ref> | تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است... این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله(بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.<ref name=":0">{{یادکرد کتاب|عنوان=دانشنامه علوم قرآن|سال=1396|نام=علی اکبر|نام خانوادگی=رشاد|ناشر=سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی|جلد=1|صفحه=56|مکان=تهران}}</ref> | ||
این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه ها وقف می کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل میکرد و شنونده گاهی چنین می پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می شمرد. بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب های گوناگون در این باره پدید آمد.<ref name=":02">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=306|مکان=قم}}</ref> | این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه ها وقف می کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل میکرد و شنونده گاهی چنین می پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می شمرد. بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب های گوناگون در این باره پدید آمد.<ref name=":02">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=306|مکان=قم}}</ref> | ||
== اقوال متعدد == | ==اقوال متعدد== | ||
=== بزرگان شیعه و سنی === | ===بزرگان شیعه و سنی=== | ||
اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:<ref name=":0325">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=226-227|مکان=تهران}}</ref> | اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:<ref name=":0325">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=226-227|مکان=تهران}}</ref> | ||
* قول اول (6216آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون بن مهران از ابن عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.» | *قول اول (6216آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون بن مهران از ابن عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.» | ||
* قول دوم (6600 آیه): ابن الضریس از طریق عثمان بن عطاء از پدرش از ابن عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن 6600 آیه است». | *قول دوم (6600 آیه): ابن الضریس از طریق عثمان بن عطاء از پدرش از ابن عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن 6600 آیه است». | ||
* مکتب مدینه (6000 و 6214 آیه): مدنى‌ها براى خود دو جور عدد روايت كرده‌اند يكى به ابى جعفر مرثد بن قعقاع و شيبة بن نصاح منتهى مى‌شود. و روايت ديگر به اسماعيل بن جعفر انصارى منتهى مى‌گردد. | *مکتب مدینه (6000 و 6214 آیه): مدنى‌ها براى خود دو جور عدد روايت كرده‌اند يكى به ابى جعفر مرثد بن قعقاع و شيبة بن نصاح منتهى مى‌شود. و روايت ديگر به اسماعيل بن جعفر انصارى منتهى مى‌گردد. | ||
* مکتب مکی (6219 آیه): مكى‌ها عدد خود را از عبداللّه بن كثير از مجاهد از ابن عباس از ابى بن كعب روايت كرده‌اند. | *مکتب مکی (6219 آیه): مكى‌ها عدد خود را از عبداللّه بن كثير از مجاهد از ابن عباس از ابى بن كعب روايت كرده‌اند. | ||
* مکتب کوفی (6236 آیه): روايت عدد كوفى‌ها به حمزه و كسايى و خلف بن هشام منتهى مى‌شود. | *مکتب کوفی (6236 آیه): روايت عدد كوفى‌ها به حمزه و كسايى و خلف بن هشام منتهى مى‌شود. | ||
* مکتب بصری (6204 آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدرى است. | *مکتب بصری (6204 آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدرى است. | ||
* مکتب شامی (6225 آیه): اهل شام عدد خود را از [[ابى درداء]] روايت كرده‌اند. | *مکتب شامی (6225 آیه): اهل شام عدد خود را از [[ابى درداء]] روايت كرده‌اند. | ||
[[علامه طباطبایی]] درباره شمارگان آیات قرآن می گوید: «پيرامون تعداد آيه‌هاى قرآن بايد گفت: در اين خصوص نص متواترى نرسيده كه يك يك آيه‌ها را معرفى كند، و هر يك را از ديگرى متمايز سازد. روايات محدودى هم كه رسيده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نيستند، و روشن‌ترين علت بر نبودن دليل معتبر، اختلاف اهل مكه، مدينه، شام، بصره و كوفه است، كه در باره تعداد آيات اعداد متفاوتى ارائه كرده‌اند... وقتى اعداد به يك نص متواتر و يا حداقل خبر واحد قابل اعتنايى منتهى نشود، و هيچ آيه‌اى به طور اطمينان‌بخشى، از ساير آيات قبل و بعدش متمايز نگردد، هيچ الزامى نيست كه يكى از اين روايت اخذ شود، لا جرم هر يك از اين روايات كه روشن و قابل اعتماد بود را مى‌پذيريم و ما بقى را طرد مى‌كنيم، و يا به هيچ يك عمل نمى‌كنيم، و اگر شخصى اهل تدبر باشد، بايد به هر روايتى كه در نظرش بيشتر قابل اعتماد بود، عمل نمايد.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسير الميزان|سال=1402|نام=محمدحسين|نام خانوادگی=طباطبايى|ناشر=جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى|جلد=13|صفحه=320|مکان=قم}}</ref> | [[علامه طباطبایی]] درباره شمارگان آیات قرآن می گوید: «پيرامون تعداد آيه‌هاى قرآن بايد گفت: در اين خصوص نص متواترى نرسيده كه يك يك آيه‌ها را معرفى كند، و هر يك را از ديگرى متمايز سازد. روايات محدودى هم كه رسيده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نيستند، و روشن‌ترين علت بر نبودن دليل معتبر، اختلاف اهل مكه، مدينه، شام، بصره و كوفه است، كه در باره تعداد آيات اعداد متفاوتى ارائه كرده‌اند... وقتى اعداد به يك نص متواتر و يا حداقل خبر واحد قابل اعتنايى منتهى نشود، و هيچ آيه‌اى به طور اطمينان‌بخشى، از ساير آيات قبل و بعدش متمايز نگردد، هيچ الزامى نيست كه يكى از اين روايت اخذ شود، لا جرم هر يك از اين روايات كه روشن و قابل اعتماد بود را مى‌پذيريم و ما بقى را طرد مى‌كنيم، و يا به هيچ يك عمل نمى‌كنيم، و اگر شخصى اهل تدبر باشد، بايد به هر روايتى كه در نظرش بيشتر قابل اعتماد بود، عمل نمايد.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسير الميزان|سال=1402|نام=محمدحسين|نام خانوادگی=طباطبايى|ناشر=جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى|جلد=13|صفحه=320|مکان=قم}}</ref> | ||
=== روایات | ===روایات ائمه(ع)=== | ||
تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است. | تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است. | ||
==== روایت امام علی(ع) ==== | |||
همانطور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این روایت را خبر داده است.»<ref name=":032">{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی|سال=1389|نام=سید مهدی|نام خانوادگی=حائری قزوینی|ناشر=امیرکبیر|جلد=1|صفحه=227|مکان=تهران}}</ref> | |||
علامه طباطبایی در نقد این روایت می نویسند:«و آنچه كه از على (ع) در عدد كوفيان نقل شده معارض است با ادله‌اى كه از خود آن جناب و همچنين از ساير ائمه اهل بيت (ع) رسيده كه: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و يكى از آيات آن است[4]، زيرا به حساب كوفيان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقى به حساب نيامده، و لازمه روايت نامبرده اين است كه عدد آيه‌هاى قرآن به مقدار بسم اللَّه هاى سوره‌ها بيشتر باشد.»<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ترجمه تفسير الميزان|سال=1402|نام=محمدحسين|نام خانوادگی=طباطبايى|ناشر=جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى|جلد=13|صفحه=321|مکان=قم}}</ref> | |||
==== روایت امام صادق(ع) ==== | |||
امام صادق(ع) می فرمایند:«إن القرآن الذي جاء به جبرئيل إلى محمد(ص) سبعة آلاف آية؛قرآنى كه جبرئيل براى محمد(ص) آورد 17 هزار آيه بوده است».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الکافی|سال=1430|نام=أبو جعفر محمّد بن يعقوب |نام خانوادگی=الكليني الرازي|ناشر=دار الحديث|جلد=4|صفحه=674|مکان=قم}}</ref> | |||
هر چند که این روایت روایت صحیح السند است<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول|سال=1404|نام=محمّد باقر |نام خانوادگی=المجلسي|ناشر=دار الكتب الإسلاميّة|جلد=12|صفحه=525|مکان=تهران}}</ref> لکن اگر این روایت توجیه صحیحی نداشته باشد و حمل بر معنای صحیح نشود، به علت تعارض با قرآن باید آن را کنار گذاشت و مردودند.<ref name=":022">{{یادکرد کتاب|عنوان=شناخت‌نامه قرآن|سال=1391|نام=محمد|نام خانوادگی=محمدی ری شهری|ناشر=دار الحدیث|جلد=1|صفحه=308|مکان=قم}}</ref> | |||
لکن به نظر می رسد که میتوان برای این روایت دو توجیه ذکر کرد: | |||
وقال المحقّق الشعراني : « أقول : أمّا كلمة سبعة عشر ألف آية في هذا الخبر ، فكلمة « عشر » زيدت قطعاً من بعض النسّاخ أو الرواة. وسبعة آلاف تقريب ، كما هو معروف في إحصاءالامور لغرض آخر غير بيان العدد ، كما يقال : أحاديث الكافي ستّة عشر ألف ، والمقصود بيان الكثرة والتقريب ، لاتحقيق العدد ؛ فإنّ عدد آي القرآن بين الستّة والسبعة آلاف ». وللمزيد راجع : شرح المازندراني ، ج ١١ ، ص ٧٦. | |||
* [[روایات تحریف قرآن]] | ==جستارهای وابسته== | ||
* [[تحریف قرآن در روایت سالم بن سلمه]] | *[[روایات تحریف قرآن]] | ||
* [[تفاوت تعداد آیات قرآن در برخی روایات]] | *[[تحریف قرآن در روایت سالم بن سلمه]] | ||
*[[تفاوت تعداد آیات قرآن در برخی روایات]] | |||
*[[انواع تحریف قرآن]] | |||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{پانویس|۲}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = علوم و معارف قرآن | |||
| شاخه فرعی۱ = آیات و سوره ها | |||
| شاخه فرعی۲ = | |||
| شاخه فرعی۳ = | |||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | |||
| تیترها = | |||
| ویرایش = | |||
| لینک‌دهی = | |||
| ناوبری = | |||
| نمایه = | |||
| تغییر مسیر = | |||
| ارجاعات = | |||
| بازبینی = | |||
| تکمیل = | |||
| اولویت = | |||
| کیفیت = | |||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||
نسخهٔ ۳۰ دسامبر ۲۰۲۴، ساعت ۱۲:۱۵
تعداد آیات قرآن به علت اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیات و نیز اختلاف در شمارش بسمله، مختلف گشته و اقوال متعددی بوجود آمده است.
منشا اختلاف
قاریان
تعداد آیات قرآن، از جمله مسائل اختلافی است. چرا که هیچ یک از پیامبر(ص)، ائمه اطهار(س) یا گردآوران قرآن، آیات آن را شماره گذاری نکرده و این کار به دست قاریان انجام شده است... این اختلاف، برآمده از اختلاف در اموری چون تعیین محل وقف و انتهای آیه و نیز اختلاف در شمارش بسمله(بسم الله الرحمن الرحیم) به عنوان آیه مستقل یا جزئی از سوره نداستن آن است.[۱]
این اختلاف هرگز به معنای زیادت و نقصان در قرآن و کمیت کلمات و جملات قرآن نیست. به گفته برخی، علت اختلاف گذشتگان در شمارش آیات، آن است که پیامبر خدا(ص) هنگام تلاوت، بر سر آیه ها وقف می کرد؛ چون آیات توقیفی اند و هنگامی که جای آن معلوم می شد، برای تکمیل کردن سخن، آن را وصل میکرد و شنونده گاهی چنین می پنداشت که آنجا فاصله ای نیست؛ یعنی گاهی شنونده، دو آیه را یکی می شمرد. بنابراین، اختلاف روایات در موارد وصل و وقف، سبب اختلاف در شمار آیات شد و در پی آن، مکتب های گوناگون در این باره پدید آمد.[۲]
اقوال متعدد
بزرگان شیعه و سنی
اما اقوال متعددی درباره تعداد آیات قرآن کریم ذکر شده است:[۳]
- قول اول (6216آیه): این قول را دیلمی در کتاب مسند الفردوس از طریق فیض از فرات از میمون بن مهران از ابن عباس مرفوعا روایت کرده است و سپس فیض گفته: «در سند این حدیث ابن معین دروغگوی خبیث است.»
- قول دوم (6600 آیه): ابن الضریس از طریق عثمان بن عطاء از پدرش از ابن عباس آورده است که گفت: «تمام آیات قرآن 6600 آیه است».
- مکتب مدینه (6000 و 6214 آیه): مدنى‌ها براى خود دو جور عدد روايت كرده‌اند يكى به ابى جعفر مرثد بن قعقاع و شيبة بن نصاح منتهى مى‌شود. و روايت ديگر به اسماعيل بن جعفر انصارى منتهى مى‌گردد.
- مکتب مکی (6219 آیه): مكى‌ها عدد خود را از عبداللّه بن كثير از مجاهد از ابن عباس از ابى بن كعب روايت كرده‌اند.
- مکتب کوفی (6236 آیه): روايت عدد كوفى‌ها به حمزه و كسايى و خلف بن هشام منتهى مى‌شود.
- مکتب بصری (6204 آیه): منبع شمارش اهل بصره، عاصم بن عجاج جحدرى است.
- مکتب شامی (6225 آیه): اهل شام عدد خود را از ابى درداء روايت كرده‌اند.
علامه طباطبایی درباره شمارگان آیات قرآن می گوید: «پيرامون تعداد آيه‌هاى قرآن بايد گفت: در اين خصوص نص متواترى نرسيده كه يك يك آيه‌ها را معرفى كند، و هر يك را از ديگرى متمايز سازد. روايات محدودى هم كه رسيده به خاطر خبر واحد بودن قابل اعتماد نيستند، و روشن‌ترين علت بر نبودن دليل معتبر، اختلاف اهل مكه، مدينه، شام، بصره و كوفه است، كه در باره تعداد آيات اعداد متفاوتى ارائه كرده‌اند... وقتى اعداد به يك نص متواتر و يا حداقل خبر واحد قابل اعتنايى منتهى نشود، و هيچ آيه‌اى به طور اطمينان‌بخشى، از ساير آيات قبل و بعدش متمايز نگردد، هيچ الزامى نيست كه يكى از اين روايت اخذ شود، لا جرم هر يك از اين روايات كه روشن و قابل اعتماد بود را مى‌پذيريم و ما بقى را طرد مى‌كنيم، و يا به هيچ يك عمل نمى‌كنيم، و اگر شخصى اهل تدبر باشد، بايد به هر روايتى كه در نظرش بيشتر قابل اعتماد بود، عمل نمايد.»[۴]
روایات ائمه(ع)
تعداد آیات قرآن، در روایات مختلف بیان گشته است که این روایات توسط علماء مورد نقد و از درجه اعتبار ساقط گشته است.
روایت امام علی(ع)
همانطور که گفته شد، عدد اهل کوفه منسوب به حمزه و کسایی و هشام می باشد. اما حمزه گفته است: «ابن ابی لیلی از عبدالرحمن السلمی از علی بن ابی طالب(ع) این روایت را خبر داده است.»[۵]
علامه طباطبایی در نقد این روایت می نویسند:«و آنچه كه از على (ع) در عدد كوفيان نقل شده معارض است با ادله‌اى كه از خود آن جناب و همچنين از ساير ائمه اهل بيت (ع) رسيده كه: در هر سوره بسم اللَّه جزء آن سوره و يكى از آيات آن است[4]، زيرا به حساب كوفيان، تنها بسم اللَّه فاتحه، جزء سوره است، و ما بقى به حساب نيامده، و لازمه روايت نامبرده اين است كه عدد آيه‌هاى قرآن به مقدار بسم اللَّه هاى سوره‌ها بيشتر باشد.»[۶]
روایت امام صادق(ع)
امام صادق(ع) می فرمایند:«إن القرآن الذي جاء به جبرئيل إلى محمد(ص) سبعة آلاف آية؛قرآنى كه جبرئيل براى محمد(ص) آورد 17 هزار آيه بوده است».[۷]
هر چند که این روایت روایت صحیح السند است[۸] لکن اگر این روایت توجیه صحیحی نداشته باشد و حمل بر معنای صحیح نشود، به علت تعارض با قرآن باید آن را کنار گذاشت و مردودند.[۹]
لکن به نظر می رسد که میتوان برای این روایت دو توجیه ذکر کرد:
وقال المحقّق الشعراني : « أقول : أمّا كلمة سبعة عشر ألف آية في هذا الخبر ، فكلمة « عشر » زيدت قطعاً من بعض النسّاخ أو الرواة. وسبعة آلاف تقريب ، كما هو معروف في إحصاءالامور لغرض آخر غير بيان العدد ، كما يقال : أحاديث الكافي ستّة عشر ألف ، والمقصود بيان الكثرة والتقريب ، لاتحقيق العدد ؛ فإنّ عدد آي القرآن بين الستّة والسبعة آلاف ». وللمزيد راجع : شرح المازندراني ، ج ١١ ، ص ٧٦.
جستارهای وابسته
- روایات تحریف قرآن
- تحریف قرآن در روایت سالم بن سلمه
- تفاوت تعداد آیات قرآن در برخی روایات
- انواع تحریف قرآن
منابع
- ↑ رشاد، علی اکبر (۱۳۹۶). دانشنامه علوم قرآن. ج. ۱. تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی. ص. ۵۶.
- ↑ محمدی ری شهری، محمد (۱۳۹۱). شناخت‌نامه قرآن. ج. ۱. قم: دار الحدیث. ص. ۳۰۶.
- ↑ حائری قزوینی، سید مهدی (۱۳۸۹). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی. ج. ۱. تهران: امیرکبیر. ص. ۲۲۶-۲۲۷.
- ↑ طباطبايى، محمدحسين (۱۴۰۲). ترجمه تفسير الميزان. ج. ۱۳. قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى. ص. ۳۲۰.
- ↑ حائری قزوینی، سید مهدی (۱۳۸۹). ترجمه الاتقان فی علوم القرآن جلال الدین سیوطی. ج. ۱. تهران: امیرکبیر. ص. ۲۲۷.
- ↑ طباطبايى، محمدحسين (۱۴۰۲). ترجمه تفسير الميزان. ج. ۱۳. قم: جامعه مدرسين حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامى. ص. ۳۲۱.
- ↑ الكليني الرازي، أبو جعفر محمّد بن يعقوب (۱۴۳۰). الکافی. ج. ۴. قم: دار الحديث. ص. ۶۷۴.
- ↑ المجلسي، محمّد باقر (۱۴۰۴). مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول. ج. ۱۲. تهران: دار الكتب الإسلاميّة. ص. ۵۲۵.
- ↑ محمدی ری شهری، محمد (۱۳۹۱). شناخت‌نامه قرآن. ج. ۱. قم: دار الحدیث. ص. ۳۰۸.