دفاع امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از خانه عثمان

سؤال

چرا امام حسن(ع) و امام حسین(ع) از عثمان در مقابل مردمی که شورش کرده بودند محافظت می‌کردند؟

در جریان حمله به خانه عثمان، مردم منزل عثمان را محاصره کردند و عثمان با قبول سخنان مردم توبه کرد. هنگام بازگشت، با اطلاع مردم از نامه مروان که در آن دستور به قتل افرادی داده شده بود که خانه عثمان را محاصره کرده بودند، مردم دوباره برگشتند و خانه عثمان را محاصره کردند و آب را بر او بستند و او را به قتل رساندند. بر اساس این نقل که مورد اتفاق تمام تواریخ و کتاب‌های معتبر است، سخنی از حضور امام علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نشده است. به گفته علامه امینی، روایتی که حضور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را در دفاع از خانه عثمان، بیان می‌کند، سند ندارد و اسناد آن ضعیف است. از سخنان امیرالمؤمنین(ع) نیز شاهدی برای دفاع از عثمان در برابر مردم دیده نمی‌شود. در نقل‌هایی که از امام علی(ع) در مورد این جریان نقل شده است، به روشنی برداشت می‌شود که حضرت موضع سکوت را اختیار کرده بودند.

جریان حمله به خانه عثمان

«مردم کوفه، بصره، مصر و مدینه خانه عثمان را محاصره کرده بودند و قصد کشتن او را داشتند، بعد از صحبت‌هایی که رد و بدل شد از عثمان در خواست نمودند که بر اساس کتاب و سنت نبوی عمل کند، عثمان پذیرفت و توبه کرد و با میانجیگری امیر المؤمنین(ع) و ضمانت ایشان مردم متفرق شدند و هر کسی راهی دیار خود شد. مروان بدون اطلاع عثمان، نامه ای نوشت که اینها باید کشته شوند، نامه بدست مردم افتاد و از مضمون آن آگاه شدند و همگی برگشتند و در حالیکه می‌گفتند: «خون عثمان حلال است»، خانه خلیفه سوم را محاصره کردند و آب را بر ایشان بستند، سپس عثمان صدا زد آیا علی(ع) در میان شما است؟ گفتند: نه، گفت: آیا سعد هست؟ گفتند: نه، پس گفت: آیا کسی خبر مرا به علی(ع) می‌رساند؟ شخصی به سوی علی(ع) رفت و ایشان نیز ۳ مشک آب برای عثمان فرستاد بعد از آن مردم به خانه وی هجوم آوردند و وی را به قتل رساندند».

تا این مقدار از داستان مورد اتفاق تمام تواریخ و کتاب‌های معتبر اهل سنت است که از طرق مختلف نقل شده است.

سند روایت حضور امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در دفاع از عثمان

علامه امینی می‌نویسد: ابو جعفر طبری در تاریخ خود به روایت سعید ابن مسیب این مطالب را اضافه می‌کند: «هنگامی که علی(ع) فهمید مردم قصد قتل عثمان را دارند فرزندان خود حسن و حسین (علیهما السلام) را با شمشیرهای برهنه فرستاد تا بر در خانه عثمان بایستند و نگذارند احدی به آن نزدیک شود، زبیر و طلحه و عده ای از اصحاب نیز فرزندان خود را فرستادند که مانع از ورود مردم به خانه عثمان شوند، وقتی مردم صحنه را مشاهده کردند شروع به تیراندازی کردند بطوریکه حسن بن علی(ع) در خون خود غلتید و تیری نیز به مروان اصابت کرد… زمانیکه علی(ع) آمد و دید عثمان کشته شده بر صورت سیلی زد و دستی به سینه حسین(ع) کوبید و محمد بن طلحه را دشنام داد و عبدالله بن زبیر را لعن کرد و آنچنان عصبانی بود که طلحه به ایشان عرض کرد: «تو را چه شده، ای ابالحسن؟»

علامه امینی می‌نویسد: این مطلب سند ندارد. و اگر چه از طریق کنانه نیز نقل شده است ولی ازدی و ترمذی کنانه را تضعیف نموده و اذعان داشته‌اند که نقل‌های ایشان قابل اعتنا نیست.

بنابراین بقول علامه امینی بخش اول قضیه که توسط سعید بن مسیب نقل شده است صحیح و قابل اعتنا است ولی بخش دوم که برخی همانند کنانه آن را بیان نموده‌اند سند محکمی ندارد و ساختگی و جعلی است.

همچنین ابن ابی الحدید از علمای اهل سنت در شرح نهج البلاغه ذیل خطبه ۳۰ نهج البلاغه چنین نقل می‌کند:

«وقتی مردم به عثمان فشار آوردند ایشان وارد خانه علی(ع) شده و به او گفت: شما نزد مردم اعتبار دارید و قول شما را قبول دارند، سپس علی(ع) همراه با ۳۰ سوار به سوی مردم که بر عثمان هجوم آورده بودند رفتند و آن‌ها را آرام کردند و خود عثمان با مردم صحبت کرد و وعده‌هایی به ایشان داد … بعد از اینکه مردم فهمیدند عثمان باز خلف وعده کرده به سوی او هجوم آوردند و با اینکه به علی(ع) خبر رسید ولی این بار نیامد و زن عثمان به او گفت: علی(ع) به سوی تو نمی‌آید و از تو حمایت نمی‌کند، پس شبانه عثمان به خانه امیر المؤمنین آمد و از او کمک طلبید و وعده‌های زیبایی به حضرت داد که حضرت نپذیرفت و از یاری با عثمان سر باز زد، تا خبر رسید، مردم آب را بر عثمان بستند و علی(ع) برای او آب فرستاد و مردم را نیز موعظه کردند، سپس مردم به خانه وی ریختند و عثمان را به قتل رسانیدند»

از این نقل ابن ابی الحدید فهمیده می‌شود ایشان هم با علامه امینی هم عقیده اند و قسمت دوم روایت را ایشان هم اصلاً نقل نمی‌کند.

سخنان امام علی(ع) در مورد جریان حمله و قتل عثمان

از سخنان خود حضرت در نهج البلاغه می‌توان این مطالب را تأیید کرد، از جمله در خطبه ۳۰، امام علی(ع) می‌فرماید: «اگر بدان امر می‌کردم قاتل بودم و اگر از آن جلوگیری می‌کردم یاور بودم و…» که به روشنی گویای این است که حضرت موضع سکوت اختیار کرده بودند. ابن ابی الحدید راجع به این خطبه می‌نویسد: «این بیان مولا گویای این است که خون عثمان نزد ایشان از امور مباحه بوده، ولی چون خون عثمان محفوظ بوده باید حمل بر خلاف ظاهر کنیم و منظور از منع را، «منع عملی» معنا کنیم یعنی امیرالمؤمنین عملاً وارد مبارزه برای جلوگیری از قتل عثمان نشدند، چرا که طبق بعضی روایات حضرت از قتل ایشان نهی کرده‌اند»

امام علی(ع) در جای دیگری می‌فرمایند: «عثمان می‌خواهد تا مرا (همچون) شتر آبکش و دلوی قرار دهد که بیایم و بروم» و «در روایتی دیگر که در انساب بلاذری آمده است حضرت فرمودند: «من نه خوش داشتم کشتن او را و نه ناخوش داشتم، و نه بدان دستور دادم و نه از آن جلوگیری کردم»

از مطالب بیان شده می‌توان نتیجه گرفت، اصل این مطلب که امام علی(ع) از عثمان عملاً حمایت و پشتیبانی کرده باشند، سند ندارد و مورد قبول اکثر علمای اهل سنت و شیعه نیست، امّا اینکه در تاریخ آمده حضرت علی(ع) واسطه شدند و مردم را آرام می‌کردند و موعظه می‌کردند، این دلیلی بر حمایت حضرت از عثمان نمی‌باشد.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱) الغدیر، امینی، ج۹، (مفصل بیان شده)

۲) شرح ابن ابی الحدید، ج۲، شرح خطبه ۳۰ و نیز شرح خطبه ۲۳۸.

۳) زندگانی امام حسن(ع) سید هاشم رسولی محلاتی.