ایمان و اراده انسان

سؤال

آیا با وجود سفارش به ایمان به خدا و دستورات الهی در آیات قرآن، اراده انسانی جایگاهی در پذیرش دارد؟

از آیات متعددی اختیاری بودن ایمان به خوبی برمی‌آید. تصویری که قرآن از ایمان ارائه می‌دهد، به گونه‌ای است که ایمان آوردن و کفر ورزیدن را کاملاً به اراده و اختیار انسان گره می‌زند. در برخی آیات خداوند انسان را به ایمان یا فزونی آن فرا خوانده است، و می‌دانیم که دعوتْ به امر غیر اختیاری تعلق نمی‌گیرد. ﴿وَ إِذا قِیلَ لَهُمْ آمِنُوا کَما آمَنَ النَّاسُ؛ و چون به ایشان گفته می‌شود که بگروید هم‌چنان‌که گرویدند مردمان.﴾(بقره:۱۳) و یا در سوره نساء آیه ۱۳۶ که می‌فرماید: ﴿یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا آمِنُوا؛ ای کسانی که به (زبان) ایمان آورده‌اید به حقیقت و از (دل) هم ایمان آورید …﴾

تبدیل کنندگان ایمان به کفر

قرآن دسته‌ای از گمراهان را کسانی می‌داند که ایمان را به کفر تبدیل کرده‌اند و آن‌ها را در این عمل توبیخ و سرزنش می‌کند. ﴿وَ مَنْ یَتَبَدَّلِ الْکُفْرَ بِالْإِیمانِ فَقَدْ ضَلَّ سَواءَ السَّبِیلِ؛ هر که ایمان را مبدل به کفر گرداند، بی‌شک راه راست را گم کرده و راه ضلالت پیموده است.﴾(بقره)

• تبدیل ایمان به کفر در صورتی معقول است که هر دو امر در اختیار انسان باشد و انسان به اراده خود جای یکی را به دیگری دهد.

• هم‌چنین از این آیه، توبیخ و سرزنش استفاده می‌شود و می‌دانیم که ذمّ و نکوهش، نشان دهنده اختیاری بودن امر مذموم است.

خداوند در سوره بقره به‌طور مطلق در امر دین و ایمان و کفر، نفی اکراه فرموده است: ﴿لا إِکْراهَ فِی الدِّینِ قَدْ تَبَیَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَیِّ فَمَنْ یَکْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَ یُؤْمِنْ بِاللَّهِ…؛ کار دین به اجبار نیست، راه هدایت و ضلالت بر همه کس روشن گردید؛ پس هر کس که از راه کفر و سرکشی، به راه ایمان و پرستش خدا گراید …﴾(بقره:۲۵۶) اگر در دین و ایمان، اکراه و اجباری نیست و اگر رشد و غیّ آشکار شده است، پس در ایمان هیچ‌گونه الزامی ـ چه از بیرون و چه از درون ـ وجود ندارد.

اختیاری بودن ایمان غیر از این موارد، خداوند در پاره‌ای مواضع به صراحت از اختیاری بودن ایمان سخن می‌گوید؛ برای نمونه آن‌جا که فرمود: وَ قُلِ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکُمْ فَمَنْ شاءَ فَلْیُؤْمِنْ وَ مَنْ شاءَ فَلْیَکْفُرْ؛ «و بگو دین حق همان است که از جانب پروردگار شما آمد؛ پس هر که می‌خواهد ایمان آرد و هر که می‌خواهد کافر شود».

از جمله نتایجی که از ارادی و اختیاری بودن عمل ایمانی به دست می‌آید این‌که آغاز ایمان، معرفت است؛ زیرا هر عمل ارادی در انسان با دانش و معرفت آغاز می‌شود. هرگونه گزینش و انتخابی در انسان رخ دهد شروعی جز دانش ندارد تا چه رسد به انتخاب ایمان که امری سرنوشت‌ساز و حیاتی است.