آثار فارسی خواجه نصیرالدین طوسی

سؤال

خواجه نصیرالدین طوسی کدام تألیفات خود را به فارسی نگاشته است؟

...

معرفی خواجه نصیرالدین

نصیرالدین طوسی، محمد بن حسن (د ۶۷۲ ق / ۱۲۷۳م).

یکی از دانشمندان بزرگ اسلامی که در رشته های مختلف علوم متداول صاحب نظر بوده ‘ استاد البشر و عقل حادی عشر خواجه نصیرالدین طوسی – قدس سره – است . این دانشمند والا مقام در منطق و ریاضیات و فلسفه و کلام و هیأت و نجوم و اخلاق و عرفان نظری تألیفات ارزشمندی دارد که وی را در میان مؤلفان و دانشمندان اسلامی ممتاز ساخته است .

خواجه نصیرالدین ابوجعفر محمد بن محمد بن حسن طوسی، فقیه، محقق، منجم، ریاضیدان، متکلم وحکیم مشهور، در سال 597 ق در خانواده ای اهل علم در طوس به دنیا آمد. اصل وی از جهرود ساوه است. خواجه پس از تحصیلات ابتدایی، در نیشابور در فقه، اصول و حکمت نزد پدر خود محمد بن حسن طوسی، و در کلام و فلسفه به ویژه اشارات ابن سینا در محضر فریدالدین داماد، و ریاضیات در حضور کمال الدین محمد حاسب، به تحصیل پرداخت. وی سپس به بغداد رفت و در آن جا طب و فلسفه را نزد قطب الدین، ریاضیات را نزد کمال الدین یونس، و فقه و اصول را نزد معین الدین سالم بن بدران مصری خواند و پس از مدت زمانی کوتاه، یکی از عالمان مشهور و برجسته قرن هفتم شد و سرانجام در 18 ذی حجه 672 در بغداد درگذشت و در کنار قبر امام موسی بن جعفر کاظم (ع) به خاک سپرده شد.

اساس الاقتباس

اَساسُ الْاِقْتِباس، کتابی در منطق به زبان فارسی، نوشتۀ دانشمند و متکلم نامدار ایرانی خواجه نصیرالدین طوسی (د ۶۷۱ق/ ۱۲۷۲م).

این کتاب در میان چند اثر معتبر خواجه نصیر در منطق، مانند شرح منطق اشارات و بخش منطق تجرید، افزون بر تألیف کتاب به زبان فارسی، در تفصیل مطالب نیز ممتاز است و می‌توان آن را بزرگ‌ترین اثر فارسی در منطق و نمونه‌ای از نگارش علمی به این زبان در عصر خود به‌شمار آورد. مؤلف در فصل‌بندی و بیان مطالب کتاب از ابن‌سینا و به‌ویژه از منطق شفای او پیروی کرده است. از ویژگیهای این شیوۀ تدوین، افزودن مباحثی با عنوان «صناعات خمس» است که شامل خطابه و شعر می‌شود، درحالی که این دو مبحث در اصل بیرون از مجموعۀ تدوین‌یافتۀ آثار منطقی ارسطو( ارغنون)،و به صورت دو اثر مستقل بوده‌اند. با این‌همه، سبک تألیف و دیدگاههای خاص خواجه در این کتاب دیده می‌شود.

اساس الاقتباس نخستین‌بار در ۱۳۲۷ش به کوشش محمدتقی مدرس رضوی در تهران به چاپ رسید. چاپ دیگری از آن نیز به همراه تعلیقات در دو جلد به کوشش عبدالله انوار در ۱۳۷۵ش در تهران منتشر شده است.  

اوصاف الاشراف

اوصاف الاشراف که یکی از بهترین و عرفانی‌ترین آثار خواجه نصیر الدین طوسی است، به تقاضای شمس الدین محمد جوینی (م.۶۸۳) وزیر هلاکو (م.۶۶۳) و سپس اباقاخان(م.۶۸۰) و سپس تکودار (معروف به سلطان احمد) نگاشته شده است. اوصاف الاشراف به قرینه مقدّمه آن پس از اخلاق ناصری نوشته شده و اخلاق ناصری در قلاع اسمعیلیه در حدود ۶۳۳ تمام شده‌است.^[۳] از سوئی خواجه در ۶۵۴ از قلاع اسمعیلیه نجات یافت و وزارت شمس الدین جوینی در ۶۶۱ آغاز شده است.

اخلاق ناصری

اَخْلاقِ ناصِری‌، مهم‌ترین رساله‌ در حكمت‌ عملی‌ در دورۀ اسلامی‌. خواجه نصیر طوسی‌ (د ۶۷۲ق‌/ ۱۲۷۳م‌) این كتاب‌ را زمانی‌ نوشت‌ كه‌ در قُهستان‌ و در خدمت‌ حاكم‌ آنجا، ناصرالدین‌ عبدالرحیم‌، محتشم‌ اسماعیلی‌ بود. خواجه‌نصیر با نوشتن‌ اخلاق‌ ناصری‌ نخستین‌ اثر مهم‌ حكمت‌ عملی‌، سنتی‌ را بنیاد نهاد كه‌ نه‌ در دورۀ یونانی‌ و نه‌ در دورۀ اسلامی‌ پیش‌ از او سابقه‌ نداشت‌. فیلسوفان‌ دورۀ اسلامی‌، پیش‌ از او در كلیات‌ حكمت‌ نظری‌ آثاری‌ مهم‌ مانند دانشنامۀ علایی‌ به‌ فارسی‌ و شفا به‌ عربی‌ نوشته‌ بودند، اما اخلاق‌ ناصری‌ نخستین‌ اثر در حكمت عملی به‌ شمار می‌رود و به‌ همین‌ سبب‌ نیز فیلسوفان‌ متأخر بر خواجه‌، آن‌ را همچون الگویی‌ در تدوین‌ كلیات‌ حكمت‌ عملی‌ به‌ كار گرفتند. اخلاق‌ ناصری‌ یكی‌ از مهم‌ترین‌ متنهای‌ فارسی‌ در سدۀ ۷ق‌ است كه‌ تحت‌ تأثیر سبك‌ متداول‌ در دورۀ مغولان‌ واقع‌ نشده‌، و حاكی از نوآوری‌ و خلاقیت‌ بسیار است‌ و از این‌ دیدگاه‌ می‌تواند مورد بررسی‌ و استفادۀ زبان‌ شناسان‌ و سبك‌شناسان‌ قرار گیرد.

آغاز و انجام

اثر او رسالۀ مختصر و فشرده‎ای در باب مبدأ و معاد است که در آن اصول عقاید اسلامی را به روش عرفانی تأویل کرده است. این کتاب دارای ۲۰ فصل است دربارۀ صفت آخرت، مبدأ و معاد، دو جهان و مراتب مردم در آن دو، مکان و زمان آخرت، حشر خلایق، احوال خلق در آن جهان، صراط، نامۀ اعمال، ثواب و حساب، وزن اعمال، در نوردیدن آسمانها، دمیدن در صور، احوال روز رستاخیز، بهشت و دوزخ، زبانیۀ دوزخ، جویهای بهشت، خازن بهشت و دوزخ، درختهای زقوم و طوبی، حورالعین، ثواب و عقاب و عدل. رسالۀ آغاز و انجام خواجه نصیرالدین طوسی در ۱۳۱۳ق / ۱۸۹۵م، ۱۳۲۴ق / ۱۹۰۶م، ۱۳۱۸ش و ۱۳۳۵ش در شیراز و تهران به چاپ رسیده است. نسخه‎های خطی آن در انگلستان (موزۀ بریتانیا)، ایران (تهران، مشهد، همدان، قم)، پاکستان، ترکیه و مصر موجود است.

اخلاق محتشمی

ناصرالدین عبدالرحیم بن ابی منصور، محتشم قهستان (م 655)، نوشتن این کتاب را آغاز کرد، ولی به دلیل اشتغالات مملکتی، نتوانست آن را به پایان ببرد; ناگزیر به خواجه طوسی دستور داد کتاب را طبق مصلحت حاکم به پایان برد. در این کتاب، نخست آیات قرآن و سپس اخبار نبوی، آن گاه خبرهای علوی و پس از آن سخنان امامان دیگر شیعی به ویژه صحیفه سجادیه و در آخر هم سخنان داعیان اسماعیلی و فیلسوفان آورده شده است. ⁽⁷²⁾ سال نگارش کتاب معلوم نیست. دانش پژوه می گوید: «اخلاق ناصری در 633 ساخته شده ولی سال نگارش اخلاق محتشمی معلوم نیست. شاید از سادگی آن بتوان گمان برد که پیش از اخلاق ناصری و گویا برای تبلیغ و دعوت نوشته شده، و پیداست جنبه عملی و مذهبی آن بیشتر از اخلاق ناصری است که فلسفی صرف می باشد» .

دیگر آثار به فارسی

از دیگر آثار فارسی خواجه نصیرالدین طوسی عبارتند از:

• اثبات الواجب

• اختیارات النجوم

• اختیارات المهمات

• الاخلاق

• استخراج قبله تبریز

• بیست باب در معرفت اسطرلاب

• ترجمه ثمرة الفلک

• ترجمه صور الکواکب

• چهار مقاله

• حل مشکلات معینه

• خلافت نامه

• رساله امامت

• رساله التولی و التبری

• رساله السیر و السلوک

• رساله فی خلق الاعمال

• رساله فی خواص الاحجار

• روضه تسلیم

• روضه القلوب

• زیج ایلخانی

• سی فصل

• مطلوب المؤمنین

• واقعه بغداد