قرآن بایسنغری

سؤال

قرآن بایسنغری چه قرآنی است و خوشنویس آنچه کسی است؟

قرآن بایسنغری
صفحه‌ای از قرآن بایسنغری
اطلاعات کتاب
نویسنده	(خوشنویس): بایسنغر میرزا یا عمر اقطع
تاریخ نگارش	قرن نهم
زبان	عربی به خط محقق
اطلاعات نشر
ناشر	آستان قدس رضوی

قرآن بایسنغری، بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان به‌شمار می‌آید که در سده نهم هجری در دوره تیموری به خط محقق کتابت شده است.

معرفی و جایگاه

قرآن بایسنغری، بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان به‌شمار می‌آید که در سده نهم هجری در دوره تیموری به خط محقق کتابت شده است. بسیاری از پژوهشگران، کتابت این قرآن را به بایسنغرمیرزا، فرزند شاهرخ تیموری یا دست‌کم به دوران زندگی وی نسبت می‌دهند. بر اساس پژوهش‌های انجام‌گرفته و با درنگ بر ویژگی‌های این مصحف، به ویژه در زمینه‌های شیوه تذهیب، فرم نقش‌ها، آرایه‌ها، جنس کاغذ، نوع خط، مرکب، صحافی و تجلید، می‌توان دریافت کتابت آن در دوره تیموری در منطقه شمال خراسان بزرگ، به ویژه سمرقند و بخارا، انجام پذیرفته است.

بیش‌ترین تعداد برگ‌های این مصحف یعنی ۱۴۴ صفحه، در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی و نیز کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. از این تعداد، ۸ سطر در کتابخانه و موزه ملی ملک و بقیه در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی جای دارند. قرآن بایسنغری از نظر اندازه صفحه و دانگ قلم، بزرگ‌ترین قرآن در تاریخ کتاب‌آرایی ایرانی به‌شمار می‌آید. اندازه‌های این قرآن ۱۰۵ و در ۱۸۷ سانتی‌متر است. ساختن کاغذی با چنین اندازه‌ها یقیناً مهارت و چیره‌دستی هنرمندان کاغذساز سده نهم هجری را نشانگر است.

قرآن بایسنقری اهمیتش در این است که به زیباترین خط محقق نوشته شده است. این قرآن بهترین نشانه تأثیر فرهنگ و تمدن اسلامی ایران بر مهاجمان مغولی و تیموری بوده که چطور اینها را به خدمت اسلام درآورده و از آن غارتگران، هنرمندان بزرگ ساخته است. قرآن بایسنقری بزرگترین قرآن کتابت شده در طول تاریخ تمدن اسلامی است که در قرن نهم به سفارش شاهرخ شاه تیموری توسط بایسنقر میرزا کتابت شده است. این اثر نفیس را یکی از شاهکارهای هنری دوره تیموری می‌دانند.

سرگذشت نسخه‌های بایسنغری

قطعه‌ای از قرآن بایسنغری محفوظ در موزه ملک

قرآن بایسنقری سال‌ها روی قبر پدربزرگ بایسنغر، تیمور، در شهر سمرقند قرار داشت. با فتح سمرقند به دست نادرشاه افشار، مقبره تیمور ویران شد. نادر این مصحف شریف را به عنوان غنیمتی مهم، با خود به این سوی خراسان آورد. در لشکرکشی‌های بعدی نادرشاه، این قرآن پیشاپیش لشکر حرکت داده می‌شد. با مرگ شاه افشار به دست چند تن از سران لشکرش، قرآن بایسنقری توسط همان‌ها ورق ورق شد و هر کدام از آن‌ها، اوراقی از این قرآن نفیس را با خود به غارت بردند؛ اگرچه این هم گفته می‌شود که ورق ورق شدن قرآن بایسنقری در زمان غارت سمرقند و برای حمل راحت‌تر آن، اتفاق افتاده است. سال‌ها بعد صفحات اندکی از این قرآن پیدا و به آستان مقدس حضرت رضا(ع) اهدا شد. ناصرالدین شاه هم در سفرش به خراسان دستور داد دو برگ از آن را به تهران به کاخ سلطنتی گلستان ببرند. بعدها در سال ۱۳۰۲ شمسی یکی از رجال قاجاری در امامزاده ابراهیم شهر قوچان (شهر کهنه) شماری از برگ‌های این مصحف شریف را یافت و به آستان قدس حضرت رضا(ع) رساند تا شمار بیشتری از اوراق این مصحف شریف دراین حرم قدسی باشد. بقیه صفحات قرآن بایسنقری همچنان در موزه‌ها و گنجینه‌های نفایس در سراسر جهان پراکنده است.

گفته می‌شود این کتاب در طول تاریخ تکه‌تکه شده است و بسیاری از اوراق آن در سطح دنیا پراکنده هستند و هر بخش آن در موزه‌ها و مجموعه‌های مختلف دنیا اعم از موزه توپقاپی سرای (استانبول)، موزه طارق رجب (کویت)، موزه متروپلیتن (نیویورک) و البته در مجموعه‌های مجموعه‌داران نگهداری می‌شود. بیشترین اوراق آن در آستان قدس رضوی محفوظ است و ۵ ورق در گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان نگهداری می‌شود. گفته می‌شود این اوراق توسط ناصرالدین شاه به کاخ گلستان آورده شده تا مرمت و در موزه نگهداری شود.

بیشتر برگ‌های این مصحف تنها اندکی بعد از مفقود شدنش، به دلایلی نامعلوم غارت و تکه تکه یا در جایی پنهان شده است؛ چراکه با احتساب کلّ بر گها و سطور موجود در کتابخانۀ مشهد و دیگر مجموعه‌های ایران و جهان، که در ادامه به تفضیل معرفی می‌شوند، کمتر از یکصد صفحه از این قرآن باقی مانده است، حال آنکه می توان تعداد کل صفحات قرآن کاملی با این ابعاد را در حدود ۸۵۰ برگ تخمین زد.

بایسنغر میرزا

بایسنقر (درگذشته ۸۳۷)، غیاث‌الدین بن شاهرخ بن تیمور، شاهزاده تیمور در سال ۷۹۹ هجری قمری در هرات متولد شد. وی فرزند شاهرخ بن تیمور بود که نقش مهمی به عنوان حامی هنر و معماری ایفا کرد و خود خوشنویس طراز اول محسوب می‌شد. شهرت شاهزاده بیش از هر چیز در زمینه خوشنویسی بود. وی استاد شش گونه خط بود و شاهد این مدعا کتیبه ایوان جنوبی مسجد گوهرشاد به خط ثلث است.

او را بانی بزرگترین مکتب کتاب‌آرایی در ایران می‌دانندکه همواره چهل تن از خوشنویسان، مُذهّبان و مصوران مشغول کتابت، تذهیب و تصویرسازی در کتابخانه او بودند. در زمان او نفیس‌ترین نسخه‌ها و مرقعات خطی تحریر شد. شهرت شاهزاده بایسنقر و کارگاه هنری که وی بر آن نظارت داشت شاید در هیچ زمینه‌ای به اندازه کتاب‌آرایی نباشد. در کارگاه هنری کتابخانه باغ سفید هرات به مدیریت مولانا جعفر تبریزی (جعفر بایسنقری) گروهی از هنرمندان مشهور آن زمان در زمینه‌های گوناگون چون خوشنویسی، نگارگری، صحافی مشغول به کار بودند و شاهکارهایی چون شاهنامه بایسنقری، قرآن بایسنقری، کلیله و دمنه و گلستان را خلق کردند. وی در هفتم جمادی‌الاول سال ۸۳۷ هجری قمری در باغ سفید نزدیک هرات در گذشت و در حیاط مدرسه گوهرشاد هرات به خاک سپرده شد.

بایسنقر میرزا از استادان برجسته و تراز اول خوشنویسی به‌شمار می‌رود. او که در نگارش خطوط شش‌گانه متبحر بوده سال‌ها شاگرد «شمس‌الدین محمد بن حسام هروی» معروف به «شمس بایسنقری» بوده است. این شاهزاده هنردوست در هرات که پایتخت حکومت تیموری بود کتابخانه‌ای ایجاد کرد که در آن ۴۰تن از بهترین استادان خوشنویس، تذهیب‌کار، صورتگر، صحاف و نقاش به کار کتاب‌سازی و هنرهای وابسته به آن مشغول بودند.

تیتر

قرآن بایسنغری یکی از نوادر تاریخ کتاب‌آرایی اسلامی است و یکی از مشهورترین نسخه‌های کتاب‌گری شده در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران است. درباره این نسخه نفیس چند روایت وجود دارد که سرگذشت آن را در هاله‌ای قرار داده و شاید جذابیت‌های ویژه این اثر منحصر به‌فرد، داشتن روایت‌های متعدد از چند و چون آفرینش و پدیدآمدن آن باشد. این اثر برحسب تخمین باید کتابی در یک‌هزار و 200 صفحه می‌بوده که ورق‌گردانی ایام و حوادث روزگار موجب شده بخش اعظمی از آن از بین برود.

درباره خوشنویسی این اثر باید گفت که دو نگاه وجود دارد؛ یکی اینکه کاتب شخص بایسنغر میرزا تیموری و نگاه دیگر اینکه خطاط شخص دیگری است، ولی این اثر با حمایت دربار تیموریان به‌وجود آمده و مانند بسیاری از آثار ارزشمند و منحصر به‌فرد دیگر که توسط هنرمندان کتابخانه سلطنتی تیموریان ایجاد می‌شده به نام حامی نامبردار شده است. چنانچه «شاهنامه بایسنغری» به خط جعفر تبریزی ملقب به بایسنغری نوشته شده و در واقع در پدید آمدن این شاهنامه، بایسنغر حامی بوده است.

این قرآن مشهور به بایسنغری در صفحات بسیار بزرگی در اندازه‌های 270 در 144 سانتی‌متر بوده و یکی از اعجاب‌ها درباره این اثر، چگونگی تولید کاغذی با این ابعاد در قرن هشتم و نهم هجری بوده است. اوراق این کتاب دو سطر دو سطر جدا شده است؛ مثلا در موزه «متروپولیتن» دو قطعه دو سطری از این قرآن وجود دارد. بیشترین اوراق بازمانده از این شاهکار هنری در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود که چند برگی از این اثر در موزه در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد، اما بیشتر صفحات آن که بیش از 150 صفحه کامل بوده و امتیاز فوق‌العاده‌ای برای کتابخانه آستان قدس محسوب می‌شود در مخزن منابع و نسخ خطی نگهداری می‌شود.

موسسه آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی در آخرین اثر ویژه‌ای که در حوزه کتاب و نشر پدید آورده، اوراق قرآن منسوب به بایسنغر را چه آن‌هایی که در مخزن آستان قدس بوده و چه آنهایی که در معرض نمایش در کتابخانه حرم مطهر و موزه ملی ملک بوده‌اند را به‌صورت بسیار نفیس به چاپ رسانده است.

خوشنویس قرآن بایسنغری

بین کارشناسان اختلاف است که آیا قرآن بایسنغری را بایسنقر نوشته یا خوشنویسان دیگر نوشته‌اند؛ هرچند این قرآن معروف به قرآن بایسنقری است. بر اساس کتاب گلستان هنر، نوشته قاضی میر احمد، مصحف قرآن بایسنقری توسط عمر اقطع نوشته شده است.برخی مورخان نیز معتقد هستند، مصحف قرآن بایسنقری توسط عمر اقطع نوشته شده است.

چاپ

برای بازاحیا و چاپ قرآن بایسنقری، همه برگه‌های موجود در آستان قدس رضوی از این مصحف شریف، پس از چند قرن دوباره گرد هم آمدند و به کمک مجهزترین دستگاه‌های چاپ، در رنگ‌های برابر با اصل نسخه به چاپ رسیدند. نخستین برگه از قرآن بازاحیا شده بایسنقری، جزء ۱۳ قرآن و سوره مبارکه «رعد» و آخرین برگه آن سوره مبارکه «عادیات» است. هشت سطر این قرآن که در اختیار موزه ملی ملک است هم در ابتدا و انتهای قرآن بازسازی شده، جانمایی شده است. این قرآن با جلدی نفیس همراه کتابچه‌ای که حاوی توضیحاتی در خصوص این نسخه است، تنها در ۸۰۰ نسخه به عاشقان مواریث هنری و فرهنگی عرضه شده است. قطع اصلی این قرآن ۱۰۵ در ۱۸۵ سانتیمتر است و حالا در نسخه بازاحیا شده به ۵۰ در ۷۰ تغییر یافته است.

قرآن نفیس بایسنغر برای نخستین‌بار در ابعاد ۵۰ در ۷۰ سانتی‌متر توسط آستان قدس رضوی در بیست و چهارمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم تهران رونمایی شد.