عدالت میان همسران

سؤال

در آيه ۳ سوره نساء « و اگر مى‏ترسيد كه [بهنگام ازدواج با دختران يتيم‏،] عدالت را رعايت نكنيد، [از ازدواج با آنان‏، چشم‏پوشى كنيد و] با زنان پاك [ديگر] ازدواج نمائيد، دو يا سه يا چهار همسر و اگر مى‏ترسيد عدالت را [درباره همسران متعدد] رعايت نكنيد، تنها يك همسر بگيريد، و يا از زنانى كه مالك آنهائيد استفاده كنيد، اين كار، از ظلم و ستم بهتر جلوگيرى مى‏كند.» ازدواج با ۴ زن را جايز شمرده است و در آيه ۱۲۹ از همين سوره آمده است: «شما هرگز نمي توانيد ميان همسرانتان به عدالت رفتار كنيد»؛ آيا اين دو آيه با هم تعارض ندارند؟

مي دانيم كه خداوند متعال اين قرآن شريف را بر رسول خود – صلي الله عليه و آله و سلم - وحي نموده است و اين معجزه الهي، كلام خداوندي است كه از هر گونه تضاد و اختلاف و پراكنده گويي عاري است; برخلاف كتاب هاي بشري كه غالباً دچار تضاد و اختلاف مي باشد و در مواردي در آغاز آن مطلبي ثابت مي شود، ولي در پايان، همان مطلب نقض مي شود وليكن قرآن تنها سخني است كه در آن چنين نقصي وجود ندارد و خداوند متعال نيز فرموده است:

﴿أَفَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافًا كَثِيرًا﴾آيا درباره قرآن نمي انديشيد؟ اگر از سوي غيرخدا بود، اختلاف فراواني در آن مي يافتيد.

در دنباله آيه ۳سوره نساء آمده است:

« و اگر مى‏ترسيد كه [بهنگام ازدواج با دختران يتيم‏،] عدالت را رعايت نكنيد، [از ازدواج با آنان‏، چشم‏پوشى كنيد و] با زنان پاك [ديگر] ازدواج نمائيد، دو يا سه يا چهار همسر و اگر مى‏ترسيد عدالت را [درباره همسران متعدد] رعايت نكنيد، تنها يك همسر بگيريد، و يا از زنانى كه مالك آنهائيد استفاده كنيد، اين كار، از ظلم و ستم بهتر جلوگيرى مى‏كند.»آيه در بيان احكامي درباره اختيار همسر مي باشد. مي فرمايد: شما مردان مسلمان مي توانيد با دو زن يا سه و يا چهار زن ازدواج نماييد. ليكن به شرط آن كه عدالت را مراعات نماييد و چنان چه نمي توانيد عدالت را مراعات كنيد، با يك زن و يا به جاي همسر دوم، با كنيزي كه مال شما است وصلت كنيد (چون شرايط سبك تري نسبت به زنان آزاد دارد).

در اين جا سؤال مهمّي مطرح است كه مراد از عدالت در آيه چيست؟

بايد گفت بعد از تشريع حكم تعدد زوجات در اسلام، براي هر كدام از زوجه حقوقي ثابت شده است كه مشروح آن در كتاب هاي فقهي آمده است و عمده ترين آن، عدالت در امور مربوط به زندگي از قبيل حق همسرداري، تهيه وسايل زندگي و ... مي باشد. آيه مي فرمايد: اگر اين گونه امور را نمي توانيد مراعات نماييد، پس به يك همسر اكتفا كنيد. جالب اين كه اين نوع عدالت در قدرت وتوان انسان هست و لذا محور حكم همين نوع عدالت است.

در آيه ۱۲۹ سوره نساء آمده است: « شما هرگز نمى‏توانيد [از نظر محّبت قلبى‏] در ميان زنان‏، عدالت برقرار كنيد، هر چند كوشش نماييد! ولى تمايل خود را بكلّى متوجّه يك طرف نسازيد كه ديگرى را بصورت زنى كه شوهرش را از دست داده درآوريد! و اگر راه صلاح و پرهيزگارى پيش گيريد، خداوند آمرزنده و مهربان است‏. »

از آن جا كه قرآن به شوهران تأكيد فرموده كه نسبت به همسران عدالت داشته باشيد، اين جا اين سؤال پيش مي آيد كه عدالت در مورد محبت و علاقه قلبي امكان پذير نيست; بنا بر اين، در برابر همسران متعدد چه بايد كرد؟

آيه پاسخ مي گويد كه عدالت از نظر محبت، در ميان همسران امكان پذير نيست، هر چند در اين زمينه كوشش شود. بديهي است كه يك قانون آسماني نمي تواند بر خلاف فطرت باشد و يا تكليف به آن چه قدرت انسان در آن نيست نمايد و از آن جا كه محبت هاي قلبي، عوامل مختلفي دارد كه بعضاً از اختيار انسان بيرون است، دستور به رعايت عدالت در مورد آن داده نشده است; ولي نسبت به اعمال و رفتار و رعايت حقوق در ميان همسران كه براي انسان، امكان پذير است، روي عدالت تأكيد شده است. در عين حال براي اين كه مردان از اين حكم، سوء استفاده نكنند، مي فرمايد: «اكنون كه نمي توانيد مساوات كامل را از نظر محبت ميان همسران خود رعايت كنيد، لااقل تمام تمايل قلبي خود را متوجه يكي از آنان نسازيد كه ديگري به صورت بلاتكليف درآيد و حقوق او نيز عملا ضايع شود».

آيا اين دو آيه با هم متفاوت اند؟ پاسخ آن با تفسيري كه در دو آيه شده است روشن است، هرگز اين دو آيه با هم تضاد ندارند; زيرا در آيه اوّل مي فرمايد: شرط تعدد زوجات، عدالت بين همسران است و در آيه دوّم مي فرمايد: شما كه اين قدر خودتان را به زحمت مي اندازيد كه حتّي نسبت به ميل و علاقه و محبت دروني بين همسران عدالت برقرار نماييد. اين چنين خود را به مشقّت نياندازيد; چرا كه محبت قلبي خارج از اختيار انسان است; وفقط نسبت به اعمال و رفتار و رعايت حقوق در بين همسران، شما موظف به عدالت مي باشيد و چنين عدالتي تحت قدرت شما است و قابليت اجرا در زندگي دارد.

عدالت در بيان امام صادق(عليه السلام)

از روايات اسلامي برمي آيد كه نخستين كسي كه اين ايراد را مطرح كرد، ابن ابي العوجاء از ماديين معاصر امام صادق(ع) بود كه اين ايراد را با هشام ابن حكم ـ دانشمند مجاهد اسلامي ـ در ميان گذاشت. او كه جوابي براي اين سؤال نيافته بود از شهر خود كه ظاهراً كوفه بود به سوي مدينه (براي يافتن پاسخ همين سؤال) حركت كرد و به خدمت امام صادق(عليه السلام) رسيد. امام از آمدن او در غير وقت حج و عمره به مدينه تعجب كرد. وي عرض كرد كه چنين سؤالي پيش آمده است كه تعدد زوجات مشروط به عدالت است و عدالت هم كه ممكن نيست; بنا بر اين تعدد زوجات در اسلام ممنوع است؟

امام صادق(عليه السلام) فرمودند: «منظور از عدالت در آيه سوم سوره نساء، عدالت در نفقه، رعايت حقوق همسري ،طرز رفتار و كردار است و اما منظور از عدالت در آيه ۱۲۹ سوره نساء كه امري محال شمرده شده، عدالت در تمايلات قلبي است (بنابراين تعدد زوجات با حفظ شرايط اسلامي، نه ممنوع است و نه محال)».

هنگامي كه هشام از سفر بازگشت و اين پاسخ را در اختيار ابن ابي العوجاء گذاشت، او سوگند ياد كرد كه اين پاسخ از خود تو نيست.

مطالعه بيشتر

۱. تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج۳ و ۴، (تهران: انتشارات دارالكتب الاسلاميه).

۲. الميزان، سيدمحمدحسين طباطبايي، ج۵، (قم: انتشارات جامعه مدرسين قم).

۳. البرهان، سيد هاشم بحراني، ج۱، (تهران: انتشارات دارالكتب الاسلاميه).

۴. نظام حقوق زن در اسلام؛ شهيد مرتضي مطهري.