قرآن بایسنغری

سؤال

قرآن بایسنغری چه قرآنی است و خوشنویس آن چه کسی است؟

...

تیتر

قطعه‌ای از قرآن بایسنغری محفوظ در موزه ملک

قرآن بایسنغری، بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان به شمار می‌آید که به احتمال زیاد در سده نهم هجری در دوره تیموری به خط محقق کتابت شده است.بسیاری از پژوهشگران، کتابت این قرآن را به بایسنغرمیرزا، فرزند شاهرخ تیموری یا دست‌کم به دوران زندگی وی نسبت می‌دهند. بر اساس پژوهش‌های انجام‌گرفته و با درنگ بر ویژگی‌های این مصحف شگفت‌انگیز و بی‌نظیر، به ویژه در زمینه‌های شیوه تذهیب، فرم نقش‌ها، آرایه‌ها، جنس کاغذ، نوع خط، مرکب، صحافی و تجلید، می‌توان دریافت کتابت آن احتمالا در دوره تیموری در منطقه شمال خراسان بزرگ، به ویژه سمرقند و بخارا، انجام پذیرفته است.

بیش‌ترین تعداد برگ‌های این مصحف یعنی 144 صفحه، به لطف سنت نیکوی وقف در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی و نیز کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. از این تعداد، 8 سطر در کتابخانه و موزه ملی ملک و بقیه در کتابخانه و موزه مرکزی آستان قدس رضوی جای دارند؛ نسخه‌ای اسرارآمیز که هریک از موزه‌ها و بنیادهای فرهنگی جهان به داشتن حتی یک سطر از آن به خود می‌بالند. قرآن بایسنغری از نظر اندازه صفحه و دانگ قلم، بزرگ‌ترین قرآن در تاریخ کتاب‌آرایی ایرانی به شمار می‌آید. اندازه‌های این قرآن 105 و در 187 سانتی‌متر است. ساختن کاغذی با چنین اندازه‌ها یقینا مهارت و چیره‌دستی هنرمندان کاغذساز سده نهم هجری را نشانگر است.

بایسنغر

بایسنقر، غیاث‌الدین بن شاهرخ بن تیمور مشهور به سلطان بایسنقر بهادرخان یا معزالدین، شاهزاده تیمور در بیست و یکم ذی الحجه ۷۹۹ هجری قمری در هرات متولد شد. وی فرزند شاهرخ بن تیمور بود که نقش مهمی به عنوان حامی هنر و معماری ایفا کرد و خود خوشنویس طراز اول محسوب می‌شد. به گفته فصیح، مورخ عصر تیموری، وی در سن هفده سالگی به عنوان والی منصوب شد و در این مدت هر زمان مسئولیت‌های یک والی اجازه می‌داد به زندگی فرهنگی‌اش در هرات باز می‌گشت. به زبان فارسی، عربی و ترکی مغولی مسلط بود و بر خلاف عرف شاهزادگان گاهی به این زبان‌ها شعر می‌سرود. شهرت شاهزاده بیش از هر چیز در زمینه خوشنویسی بود. وی استاد شش گونه خط بود و شاهد این مدعا کتیبه ایوان جنوبی مسجد گوهرشاد به خط ثلث است.

شهرت شاهزاده بایسنقر و کارگاه هنری که وی بر آن نظارت داشت شاید در هیچ زمینه‌ای به اندازه کتاب‌آرایی نباشد. در کارگاه هنری کتابخانه باغ سفید هرات به مدیریت مولانا جعفر تبریزی (جعفر بایسنقری)گروهی از هنرمندان مشهور آن زمان در زمینه‌های گوناگون چون خوشنویسی، نگارگری، صحافی مشغول به کار بودند و شاهکارهایی چون شاهنامه بایسنقری، قرآن بایسنقری، کلیله و دمنه و گلستان را خلق کردند. وی در هفتم جمادی‌الاول سال ۸۳۷ هجری قمری در باغ سفید نزدیک هرات در گذشت و در حیاط مدرسه گوهرشاد هرات به خاک سپرده شد.

بر اساس کتاب گلستان هنر، نوشته قاضی میر احمد، مصحف قرآن بایسنقری توسط عمر اقطع نوشته شده است.

جیمز بیلی فریز، سیاح انگلیسی، در سفرنامه خراسان خود نگارش قرآن را به شاهزاده بایسنقر میرزا نسبت می‌دهد و می‌نویسد: «در برگشت از سواری، برای دیدن امامزاده‌ای رفتم. تنها مکان قدیمی در قوچان که به هیچ وجه مورد توجه نبوده است، مگر به یک علت. در این جا بعضی از برگ‌های متعلق به یک قرآن عظیم وجود دارد که شاید در دنیا بی‌نظیر است با اینکه با روش خیلی بی‌ملاحظه‌ای حفظ شده است. این قرآن به وسیله بایسنقر میرزا، پسر شاهرخ و نوه تیمور بزرگ، نوشته شده و توسط وی برروی قبر فاتح بزرگ در سمرقند گذاشته شده است.»

تیتر

بایسنقر؛ شاهزاده خوشنویس

بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ شاه (و گوهرشاد آغا) و نوه تیمور گورکانی، از استادان برجسته و تراز اول خوشنویسی به‌ شمار می‌رود. او که در نگارش خطوط شش‌گانه متبحر بوده سال‌ها شاگرد «شمس‌الدین محمد بن حسام هروی» معروف به «شمس بایسنقری» بوده است.

خواندمیر، تاریخ‌نویس برجسته قرن دهم درباره او می‌نویسد: «با وجود وفور جاه و جلال و کثرت حشمت، بمجالست ارباب علم و کمال بغایت راغب و مایل می‌بود و در تعظیم و تبجیل اصحاب فضل و هنر، در هیچ وقتی از اوقات، اهمال و اغفال نمی‌نمود و خردمندان کامل از اطراف و اکناف ایران و توران به هرات آمده و در آستان مکرمت آشیانش مجتمع می‌بودند...».

این شاهزاده هنردوست در هرات که پایتخت حکومت تیموری بود کتابخانه‌ای ایجاد کرد که در آن ۴۰تن از بهترین استادان خوشنویس، تذهیب‌کار، صورتگر، صحاف و نقاش به کار کتاب‌سازی و هنرهای وابسته به آن مشغول بودند و سرپرستی کتابخانه نیز به عهده استاد فریدالدین جعفر تبریزی (جعفر بایسنقری) بوده است. روح‌الله میرک معروف به میرک نقاش، کمال‌الدین بهزاد؛ صورتگر نامدار و سلطانعلی مشهدی؛ خوشنویس نام‌آور تنها بخشی از پرورش‌یافتگان در این مکتب هنر هستند. آثار هنری پدید آمده در این کتابخانه اکنون زینت‌بخش موزه‌ها و کتابخانه‌های بزرگ جهان است.

یکی از شاهکارهای هنری تولید شده در همین مجموعه، قرآن بزرگ بایسنقری است. این قرآن که توسط بایسنقر میرزا کتابت شده سال‌ها روی قبر پدربزرگش تیمور، در شهر سمرقند قرار داشت.

با فتح سمرقند به دست نادرشاه افشار، مقبره تیمور ویران شد. نادر این مصحف شریف را به عنوان غنیمتی مهم، با خود به این سوی خراسان آورد. در لشکرکشی‌های بعدی نادرشاه، این قرآن پیشاپیش لشکر حرکت داده می‌شد. با مرگ شاه افشار به دست چند تن از سران لشکرش، قرآن بایسنقری توسط همان‌ها ورق ورق شد و هر کدام از آن‌ها، اوراقی از این قرآن نفیس را با خود به غارت بردند؛ اگرچه این هم گفته می‌شود که ورق ورق شدن قرآن بایسنقری در زمان غارت سمرقند و برای حمل راحت‌تر آن، اتفاق افتاده است. قرآن بایسنقری مثل بسیاری از مواریث این خاک تاریخی به یغما رفت و به دست فراموشی سپرده شد.

سال‌ها بعد صفحات اندکی از این قرآن پیدا و به آستان مقدس حضرت رضا(ع) اهدا شد. ناصرالدین شاه هم در سفرش به خراسان دستور داد دو برگ از آن را به تهران به کاخ سلطنتی گلستان ببرند.

بعدها در سال ۱۳۰۲ شمسی یکی از رجال قاجاری در امامزاده ابراهیم شهر قوچان (شهر کهنه) شماری از برگ‌های این مصحف شریف را یافت و به آستان قدس حضرت رضا(ع) رساند تا شمار بیشتری از اوراق این مصحف شریف در‌این حرم قدسی باشد.

بقیه صفحات قرآن بایسنقری همچنان در موزه‌ها و گنجینه‌های نفایس در سراسر جهان پراکنده است.

برای بازاحیا و چاپ قرآن بایسنقری، همه برگه‌های موجود در آستان قدس رضوی از این مصحف شریف، پس از چند قرن دوباره گرد هم آمدند و به کمک مجهزترین دستگاه‌های چاپ، در رنگ‌های برابر با اصل نسخه به چاپ رسیدند.

نخستین برگه‌ از قرآن بازاحیا شده بایسنقری، جزء ۱۳ قرآن و سوره‌ مبارکه «رعد» و آخرین برگه‌ آن سوره‌ مبارکه «عادیات» است. هشت سطر این قرآن که در اختیار موزه ملی ملک است هم در ابتدا و انتهای قرآن بازسازی شده، جانمایی شده است. این قرآن با جلدی نفیس همراه کتابچه‌ای که حاوی توضیحاتی در خصوص این نسخه است، تنها در ۸۰۰ نسخه به عاشقان مواریث هنری و فرهنگی عرضه شده است. قطع اصلی این قرآن ۱۰۵ در ۱۸۵ سانتیمتر است و حالا در نسخه بازاحیا شده به ۵۰ در ۷۰ تغییر یافته است.

تیتر

بزرگ‌ترین مصحف خطی جهان می‌اندازیم. بزرگترین از این رو که دارای ۱۳۷ سانتیمتر عرض و ۲۰۴ سانتیمتر طول است (حواشی تمام برگه‌ها در ادوار گذشته توسط افراد، بریده یا افزوده شده است) و ۵۲ برگ آن در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود،  ۸ سطر هم توسط حاج حسین ملک وقف شده و در موزه ملک تهران است. اوراق دیگری از قرآن بایسنغر در دیگر موزه‌های جهان نگهداری می‌شود.

معرفی و جایگاه

قرآن بایسنقری اهمیتش در این است که به زیباترین خط محقق نوشته شده است. یک هنرمند بزرگ مثل بایسنقر آن را در ابعاد بزرگ با قلمی به پهنای یک سانتیمتر در 800 و چند ده صفحه روی کاغذی که طولش از دو متر تجاوز می کرده و عرضش نزدیک به یک متر و 50 سانتیمتر بوده نوشته است. این قرآن بهترین نشانه تاثیر فرهنگ و تمدن اسلامی ایران بر مهاجمان مغولی و تیموری بوده که چطور اینها را به خدمت اسلام در آورده و از آن غارتگران ، هنرمندان بزرگ ساخته است. قرآن بایسنقری بزرگترین قرآن کتابت شده در طول تاریخ تمدن اسلامی است که در قرن نهم به سفارش شاهرخ شاه تیموری توسط بایسنقر میرزا کتابت شده است.

بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ شاهزاده تیموری است و گوهر شاد خاتون نوه تیمور گورکان است. بین کارشناسان نظرات مختلفی وجود دارد که آیا این قرآن را بایسنقر نوشته و یا خوشنویسان دیگر نوشته اند ، به هر حال در تاریخ این قرآن معروف به قرآن بایسنقری است.

تیتر

هرچند قرآن مذکور به نام قرآن بایسنقری شناخته می‌شود اما برخی مورخان معتقد هستند، مصحف قرآن بایسنقری توسط عمر اقطع نوشته شده است. گفته می‌شود این کتاب در طول تاریخ تکه تکه شده است و بسیاری از اوراق آن در سطح دنیا پراکنده هستند و هر بخش آن در موزه‌ها و مجموعه‌های مختلف دنیا اعم از موزه توپقاپی سرای (استانبول)، موزه طارق رجب (کویت)، موزه متروپلیتن (نیویورک) و البته در مجموعه‌های مجموعه‌داران نگهداری می‌شود. بیشترین اوراق آن در آستان قدس رضوی محفوظ است و ۵ ورق در گنجینه نسخ خطی کاخ گلستان نگهداری می‌شود. گفته می‌شود این اوراق توسط ناصرالدین شاه به کاخ گلستان آورده شده تا مرمت و در موزه نگهداری شود.

تیتر

بایسنغر میرزا (قرن 9 ق) (802 ـ 837 ق)

وی فرزند شاهرخ و نوه تیمورگورکانی است. شاهزاده بایسنغر میرزا از جمله خوشنویسان و هنرمندانی است که درگاه او محفل ارباب علم و هنر بود. او را بانی بزرگترین مکتب کتاب‌­آرایی در ایران می­‌دانندکه همواره چهل تن از خوشنویسان، مُذهّبان و مصوران مشغول کتابت، تذهیب و تصویرسازی در کتابخانــــه او بودند.

در زمان او نفیس‌­ترین نسخه‌­ها و مرقعات خطی تحریر شد از جمله شاهنامه بایسنغــــــــری. از دیگر آثار گران‌بهای او کتیبهٔ ایوان مسجد گوهرشاد مشهد به خط ثلث است که در بیست سالگی نوشته شد و همچنین کتابت بزرگترین قرآن جهان به خط محقق که اوراقی از آن در کتابخانه‌های آستان قدس رضوی، کتابخانه کاخ گلستان، موزه ملی ملک، موزه ملی ایران باستان و موزه متروپولیتن موجود است.

وی شاگرد شمس‌الدین محمد بن حسام هروی معروف به شمس بایسنغر است. بایسنغر میرزا مردی بسیار خوش­گذران بوده که به علت افراط در خوش­گذرانی در سنین جوانی (سی‌و‌پنج سالگی) در هرات درگذشت.

چاپ

قرآن نفیس «بایسنغر» برای نخستین‌بار در ابعاد 50 در 70 سانتی‌متر توسط آستان قدس رضوی در بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی قرآن کریم تهران رونمایی می‌شود. به گزارش آستان نیوز، قرآن بایسنغر بزرگ‌ترین قرآن خطی جهان است که بر روی کاغذ خانبالغ به ابعاد 210 در 140 سانتی‌متر و داخل جدول 163 در 96 سانتی‌متری نگارش یافته است. در هر صفحه از این قرآن نفیس، هفت سطر وجود دارد که به صورت پشت و رو نوشته شده و بسیاری از متخصصان امر آن را از عجایب خطوط عالم دانسته‌اند.

بی‌شک این اثر نفیس یکی از شاهکارهای هنری دوره تیموری است. اکنون بیشترین اوراق این قرآن نفیس در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود و بقیه اوراق آن نیز در کلکسیون‌های شخصی و موزه‌‌‌‌های کشورهای ایتالیا، دانمارک، انگلیس، آمریکا و ... پراکنده است.

«بایسنغر» مشهور به بایسنغر میرزا، فرزند شاهرخ نوه تیمور، از خوشنویسان و استادان برجسته خط ثلث و خط محقق (نزدیک‌ترین خط به کوفى ساده) است. وی مؤسس و بانى زیباترین کتاب‌نویسى در ایران بوده و خطوط زیبای کتیبه مسجد گوهرشاد به خط ثلث او در سن 20 سالگی به رشته تحریر درآمده و سپس بر کاشی انتقال یافته ‌است. حاصل کار به رنگ سفید بر زمینه سرمه‌ای مات نوشته شده، که آیاتی از قرآن است و با خط کوفی تزیین یافته‌ است. این آثار را هنوز هم بر کاشی‌های درخشان ایوان جنوبی مسجد گوهرشاد (کتیبه‌های ایوان مقصوره) می‌توان مشاهده کرد.

خاطرنشان می‌شود؛ قرآن بایسنغر برای نخستین‌ بار در ابعاد ۵۰ در ۷۰ سانتی‌متر توسط آستان قدس رضوی چاپ شد. این قرآن همزمان با شب میلاد امام حسن مجتبی(ع) در بیست و چهارمین نمایشگاه بین المللی قرآن تهران رونمایی و در معرض بازدید عموم قرار داده می‌شود.