عبدالله بن سبأ

سؤال

عبدالله بن سبا که بود؟ آیا واقعاً یک شخصیت افسانه‌ای است که به تشیع نسبت می‌دهند؟

بیش از هزار سال است که مورخان درباره «ابن سبأ» قلم فرسائی کرده و به او و پیروانش کارهای شگفت‌انگیز و بزرگی نسبت می‌دهند. حال باید دید که «ابن سبأ» کیست؟ و چه کارهایی انجام داده است؟ مورخان در مورد ابن سبأ می‌نویسند:

او مردی یهودی از اهل صنعاء یمن، در زمان عثمان در ظاهر اسلام آورد، ولی پنهانی مکر و حیله میان مسلمانان بکار می‌برد و در شهرهای بزرگ اسلامی مانند شام، کوفه، بصره، و مصر گردش کرده، در مجامع مسلمین حاضر می‌شد و مردم را تبلیغ می‌نمود بر اینکه پیامبر اسلام(ص) را نیز مانند عیسی بن مریم رجعتی است. و هم چنان‌که هر پیغمبری وصیی داشت، وصی محمد(ص) هم علی است و عثمان حق این وصی را غصب کرده و درباره وی ستم نموده است، پس باید قیام کرد و حق را به اهلش بازگردانید.

مورخان نام قهرمان این داستان را «عبدالله بن سبأ» گذاشته و چنین ادعا کردند که این شخص مبلغین خود را به شهرهای اسلامی فرستاده و دستور می‌داد به بهانه امر به معروف و نهی از منکر، علیه فرمانداران وقت را فعالیت کنند. در نتیجه عده‌ای زیادی از مسلمانان به وی گرویده و از برنامه او تبعیت کردند، تاجایی که بعضی از اصحاب عالیقدر رسول خدا و تابعین بزرگوار امثال: ابوذر، عمار بن یاسر و مالک اشتر و دیگران سران مسلمین را از آنها شمرده‌اند و این افسانه را تا زمان وقوع جنگ جمل که مسبب اصلی این جنگ را او می‌دانند ادامه داده و بعد از آن دیگر از سرنوشت آن سخنی به میان نمی‌آورند.

حال بیش از ده قرن است که تاریخ نویسان این افسانه را به صورت تاریخ صحیح می‌نویسند و هرچه از عمر این افسانه بیشتر می‌گذرد شهرت بیشتری پیدا می‌کند و افراد، با اغراض متفاوتی به این افسانه رنگ و بوی خاصی داده‌اند.

رشید رضا، از متأخرین در این مورد چنین می‌گوید: «شیعه‌گری به نام خلیفه چهارم علی رضی الله عنه، آغاز ایجاد تفرقه دینی و سیاسی امت محمدی گردید و اولین کسی که اصول تشیع را از خود ساخت یک یهودی به نام عبدالله بن سبا بود که با نیرنگ میان این امت تفرقه ایجاد کرد و دین و دنیای آنان را تباه گردانید».

رشید رضا مدرک این داستان خیالی را کتاب تاریخ ابن اثیر سنی مذهب ذکر می‌کند! و ابن اثیر ضمن نقل این افسانه هیچ اشاره‌ای بر این که این داستان را از چه مصدری آورده نمی‌کند. و افراد دیگری مثل ابن کثیر، ابن خلدون، بستانی، احمد امین، حسن ابراهیم، و نویسندگان دیگر سنی مذهب به این افسانه شهرت عجیبی دادند که مدرک همه آنها به تاریخ طبری برمی‌گردد و طبری هم این داستان را از (سیف بن عمر) نقل می‌کند، که از نظر رجالی «سیف» مورد تأیید نمی‌باشد. چون سیف نه تنها این افسانه را ساخته بلکه او افسانه‌هایی ساخته که قریب به ۱۵۰ تن از قهرمانان این افسانه‌ها به هیچ وجه پا به عرصه وجود نگذاشته‌اند و فقط اندیشه سیف بن عمر است که آنها را آفریده است!

بیشتر علماء رجال در مورد ضعف روایات او تأکید دارند. یحیی بن معین درباره او گفته است: «حدیث او ضعیف و سست است» نسائی گفته «ضعیف است، نه مورد اعتماد است و نه امین…» ابو داود گفته «بی‌ارزش است و بسیار دورغگو…» و بیش از دوازده نفر از بزرگان رجال احادیث او را بسیار ضعیف و خودش را دروغگو نامیدند.

پس از این مطالب نتیجه می‌گیریم که داستانی که به عنوان عبدالله بن سبأ برخی از مورخین نقل می‌کنند پایه و اساس محکمی ندارد و بر مبنای تحقیق پی‌ریزی نگردیده است؛ زیرا روایات مربوط به این شخص در اصل به وسیله سیف بن عمر نقل شده است و سپس به کتب و منابع اسلامی راه یافته است. وضعیت سیف هم معلوم شد، به طوری که او یک فرد مرموز، دروغگو و افسانه سازی بیش نبوده است.

پس تا اینجا به این نتیجه رسیدیم که از نظر علمای شیعه عبدالله بن سبا یک شخصیت افسانه‌ای است و هیچ ربطی به تشیع ندارد و سازندگان و اشاعه کنندگان این افسانه طبق فرمایش علامه عسگری انگیزه‌های مختلفی داشتند، زیرا:

۱. افسانه عبدالله سبا، انتقاد و ایرادهائی را که به صحابه پیامبر(ص) متوجه می‌گردید، پرده پوشی می‌نماید، و آنها را پاک و مبری می‌سازد.

۲. این افسانه به مخالفین حکومت خلفا، که شیعیان خاندان عصمت می‌باشند و در تمام دوران تا به امروز مخالف حکومت‌های عصر خود بوده‌اند، نسبت کفر و الحاد داده و آنها را به خارج شدن از دین و آیین معرفی می‌نماید و این جعلیات و افسانه‌ها در تمام عصرها بر ضد شیعه و برای کوبیدن آنها بوده است. لذا همین انگیزه‌ها بوده که این افسانه را بوجود آورده و به آن شهرت داده است.

مطالعه بیشتر

1. عبدالله بن سبا: نویسنده:علامه عسکری.
2. پیدایش و گسترش تشیع: نویسنده:محمد باقر صدر، ترجمه مهدی زندیه.