امام زمان(ع) در عقاید اهل‌سنت: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: ویرایش مبدأ ۲۰۱۷ |
جز (Rezapour صفحهٔ امام زمان(ع) در عقاید اهل سنت را به امام زمان(ع) در عقاید اهل‌سنت منتقل کرد) |
نسخهٔ ۲۶ اکتبر ۲۰۲۲، ساعت ۱۵:۱۸
آیا اهل سنت امام زمان (عج) را قبول دارند، آن‌ها چه کسی را منجی اسلام می‌دانند؟
اعتقاد به ظهور منجی در آخر الزمان، به شیعیان اختصاصی ندارد. همه مسلمانان باور دارند که مهدی از نسل پیامبر و از فرزندان حسین(ع) است، جز اینکه بسیاری از اهل‌سنت تولد او را در آخر الزمان انتظار می‌کشند. وجود روایات فراوان درباره حضرت مهدی(ع) در مجامع و منابع معتبر حدیثی و روایی اهل‌سنت نشان از اهمیت بالای این روایات در نزد عالمان اهل‌سنت دارد. در این روایات علاوه بر نام و مشخصات منجی، برخی ویژگی‌های دیگر ایشان نیز بیان شده است. از یک سو روایات مهدی متواتر است و از دیگر سو بسیاری از عالمان سنی‌مذهب، صحت آن روایات را تأیید کرده‌اند. این دو امر نشانگر این است که روایات مهدی از منظر اهل‌سنت پذیرفته شده و ادعای جعلی بودن آن از سوی وهابیان، ادعایی ناموجه و فاقد مقبولیت است.
راویان احادیث مهدی(ع)
بسیاری از صحابه و تابعان، روایات مربوط به امام مهدی(ع) را نقل کرده‌اند. شیخ عبدالمحسن العباد از نویسندگان معاصر اهل‌سنت و استاد دانشگاه مدینه منوره در ضمن مقاله‌ای مفصل با عنوان «عقیده اهل السنه و الاثر فی المهدی المنتظر» اسامی ۲۶ نفر از صحابه نقل‌کننده احادیث امام مهدی(ع) را جمع‌آوری کرده است: علی بن ابی طالب، عثمان بن عفان، طلحه بن عبیدالله، عبدالرحمن بن عوف، حسن بن علی، ام‌سلمه، ام‌حبیبه، عبدالله بن مسعود، عبدالله بن عمر، عبدالله بن عمرو عاص، ابو سعید الخدری، جابر بن عبدالله از صحابه و از تابعین محمد بن حنفیّه، قتاده، مکحول، سعید بن جبیر ….[۱]
یکی دیگر از محققان، شمار روایانی از صحابه که روایات مهدی را نقل کرده‌اند ۳۳ نفر ذکر کرده است. وی علاوه بر افرادی که در بالا ذکر شد، به افرادی چون طلحه بن عبدالله، عبدالله بن عباس، عمار بن یاسر، ثوبان، قره بن ایاس مزنی، عبدالله بن حارث، ابوهریره، حذیفه بن یمان، ابو امامه، جابر بن ماجه، انس بن مالک، عمران بن حصین اشاره کرده است.[۲]
بنابراین مسئله مهدویت به‌طور عموم در میان مسلمانان پذیرفته شده است و دانشمندان بزرگ اهل‌سنت نیز به صحت آن اعتراف کرده‌اند. در این میان می‌توانیم به افرادی چون ابوداود، احمدبن حنبل، ترمذی، ابن ماجه، حاکم، نسائی، طبرانی، رویانی، ابونعیم اصفهانی، دیلمی، بیهقی، ثعلبی، حموینی، مناوی، ابن مغازلی، محمدالصبان، ماوردی، گنجی شافعی، سمعانی، خوارزمی، شعرانی، دارقطنی، ابن صباغ مالکی، شبلنجی، محب الدین طبری، ابن حجر هیتمی، شیخ منصور علی ناصف، محمدبن طلحه، جلال‌الدین سیوطی، شیخ سلیمان حنفی، قرطبی، بغوی، … اشاره کنیم که اخبار مهدی را با تفصیل در کتاب‌های خود ثبت کرده‌اند.[۳]
پاره‌ای از این روایات درباره نَسَب آن حضرت، برخی در مورد شیوه حکومت‌داری و عدالت‌گستری و برخی دیگر در مورد علائم و حوادث قبل از ظهور و غیراین‌ها از مسائل مربوط به آن حضرت است.
یکی از محققان می‌نویسد: «این سخن گزافه‌ای نیست که ادعا کنیم هیچ محدثی از محدثان مسلمان نیست مگر آن که بعضی از احادیث نوید دهنده‌ای ظهور امام مهدی(ع) در آخرالزمان را روایت کرده است».[۴]
همین نویسنده فهرست کامل و چند صفحه‌ای از علماء و محدثان اهل‌سنت ارائه کرده است که احادیث و روایات حضرت مهدی(ع) را در کتب خود نقل کرده‌اند.[۵]
بزرگان اهل‌سنت و تأیید روایات مهدی(ع)
صحت احادیث مهدی(ع) توسط بیشتر بزرگان اهل‌سنت مورد تأیید قرار گرفته است. بر اساس تحقیق مفصل آقای العمیدی، شمار عالمانی که به صحت احادیث مهدی(ع) تصریح کرده‌اند بالغ بر ۶۰ نفر است. ما در اینجا تنها به ذکر نام برخی از آن‌ها اکتفاء می‌کنیم:
- امام ترمذی (م ۲۷۹ق)؛ روایات مهدی را حسن و صحیح دانسته است.
- حافظ ابو جعفر عقیلی (م ۳۲۲ق)؛
- حاکم نیشابوری (م ۴۰۵ق)؛
- امام بیهقی (م ۴۵۸ ق)؛
- امام بغوی (م ۵۱۰ ق)؛
- قرطبی مالکی (م ۶۷۱ق)
- ابن تیمیه (م ۷۲۸ ق)؛ وی می‌نویسد: احادیثی که وی -یعنی علامه حلی- برای اثبات قیام مهدی به آن‌ها استناد می‌کند، احادیث صحیحی هستند.
- حافظ ذهبی (م ۷۴۸ق)؛
- حافظ ابن قیم (م ۷۵۱ق)؛
- تفتازانی (م ۷۹۳ق)؛
- نورالدین هیثمی (م ۸۰۷ق)؛
- سیوطی (م ۹۱۱ ق)
- شوکانی (م ۱۲۵۰ ق).[۶]
جالب‌تر اینکه عالمان بزرگ و معاصر فعلی اهل‌سنت مانند شیخ عبدالعزیز بن باز هم صحت روایات مهدی را پذیرفته‌اند؛ آن چنان‌که استاد خسروشاهی نقل کرده است که شیخ بن باز در سخنرانی‌ای درباره «مهدی» می‌گوید: «من بر بسیاری از این احادیث آگاهی دارم و در میان آن‌ها همچنان که الشوکانی و ابن القیم و دیگران گفته‌اند، صحیح و حسن (نیکو) و ضعیف منجبر و اخبار جعلی یافته‌ام. اما از این میان آنچه سند آن محکم است، ما را بس! حال چه خود «صحیح» باشد یا برای اسناد حدیث دیگری صحّت می‌یابد و چه خود حسن باشد، یا برای اسناد حدیث دیگری حُسن می‌یابد. به همین ترتیب احادیث ضعیف اگر منجبر گردد و یکدیگر را استحکام بخشد، نزد اهل علم حجت است؛ بنابراین تواتر آن از جهت گوناگونی الفاظ، معانی، کثرت طرق و تعدد مخارج مقبول می‌گردد و اهل علم مورد اعتماد، بر ثبوت و تواتر آن، نظر داده‌اند و ما دیده‌ایم که اهل علم، چیزهای فراوانی را با کمتر از این ثابت کرده‌اند و حق این است که جمهور اهل علم بر سر ثبوت مسئله مهدی اتفاق نظر دارند و اینکه او حق است و در آخرالزمان ظهور خواهد نمود. از اهل علم اگر کسی نظری خلاف این گفته باشد سخن او مورد اعتنا نیست».[۷]
شیخ عبدالمحسن العباد از عالمان معاصر سعودی که تحقیق مفصلی در زمینه مهدی(ع) انجام داده، در این باره و انگیزه کار خود می‌گوید: «من برای نمایاندن اوهام و اشتباهات وی (یکی از علمای قطر) در آن رساله، به نوشتن این سطور مبادرت ورزیده‌ام، تا روشن شود که احادیث صحیح بسیاری، بر ظهور مهدی در آخرالزمان دلالت دارد و علمای پیشین و معاصر اهل‌سنت در این مورد اتفاق نظر دارند؛ مگر آن‌هایی که از راه حق دور شده و به شذوذ پیوسته‌اند».[۸]
این عالم سنی تحقیق مفصلی درباره مهدی منتظر(ع) انجام داده و به اثبات صحت روایات مهدی و ظهور او پرداخته است. استاد خسروشاهی آن را با عنوان «مصلح جهانی و مهدی موعود از دیدگاه شیعه و اهل‌سنت» به فارسی منتشر کرده است.
تواتر احادیث مهدی(ع) در منابع اهل‌سنت
با مراجعه به کتاب‌های محدثان بزرگ اهل‌سنت می‌بینیم که آن‌ها در کتاب‌های خود به‌طور فراوان روایات مربوط به حضرت مهدی(ع) را از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‌اند.[۹]در حقیقت عالمان حدیث اهل‌سنت از ابتدا تاکنون، نسبت به احادیث مربوط به امام مهدی(ع) بسیار توجه نشان داده و آن‌ها را در ضمن دیگر احادیث یا جداگانه جمع‌آوری کرده‌اند. از جمله محدثان مشهور اهل‌سنت که نسبت به نقل احادیث مهدی(ع) کوشیده‌اند می‌توان به: ابوداود، ترمذی، ابن ماجه و نسایی در کتاب‌های «سنن» خودشان، احمد بن حنبل در «مسند» و حاکم نیشابوری در کتاب «المستدرک علی الصحیحین» اشاره کنیم. برخی دیگر از محدثان و عالمان اهل‌سنت از جمله سیوطی، ابن کثیر، ابن حجر و صاحب کنزالعمال نیز آثار خاص و جداگانه‌ای درباره امام مهدی(ع) به رشته تحریر درآورده‌اند.[۱۰]
تعداد ۱۷ نفر از دانشمندان بزرگ اهل‌سنت، به متواتر بودن احادیث مهدی در کتاب‌های خود، تصریح کرده‌اند.[۱۱] العمیدی از محققانی است که در این زمینه کارهای زیادی کرده است، می‌نویسد: «علمای علم درایه و عده‌ای از کسانی که در امر تدریس یا تحقیق علوم حدیث از تخصص برخوردارند، به متواتر بودن احادیث مهدی در کتب اهل‌سنت، مانند صحاح و مسانید، تصریح کرده‌اند»[۱۲]سپس به صورت تفصیلی به ذکر نام و تصریحات آن‌ها می‌پردازد. در میان آن‌ها اسامی بزرگانی چون بر بهاری حنبلی (م۳۲۹ق)، محمد بن حسین ابری شافعی (م۳۶۳ق)، قرطبی مالکی (م۷۶۱ق)، حافظ جمال الدین المزی (م۷۴۲ق)، ابن قیم جوزی (م۷۵۱ق)، شمس الدین سخاوی (م۹۰۲ق)، سیوطی (م۹۱۱ق)، ابن حجر هیتمی (م۹۷۴ق)، و متقی هندی (م۹۷۵ق) و … دیده می‌شود.[۱۳]
لازم به ذکر می‌نماید که احادیث متواتر به احادیثی گفته می‌شود که کثرت راویان آن در هرطبقه به حدی است که عادتاً تبانی آن‌ها بر کذب محال است. چنین اخباری عادتاً علم‌آور است. در مقابل، خبر واحد است که تنها مفید ظن خواهد بود.[۱۴]
نمونه‌هایی از تصریح عالمان سنی‌مذهب بر تواتر اخبار مهدی
- حافظ ابو عبدالله گنجی شافعی (متوفای ۶۵۸ق) در کتاب «البیان فی اخبار صاحب الزمان» می‌نویسد: «احادیث پیامبر اکرم(ص) درباره مهدی، به دلیل راویان بسیاری که دارد، به حد تواتر رسیده است».[۱۵]
- ابن حجر عسقلانی شافعی (متوفای ۸۵۲ ق)، در کتاب فتح الباری فی شرح صحیح البخاری می‌نویسد: «احادیث متواتری وجود دارد، حاکی از اینکه مهدی(ع) از این امت است و عیسی(ع) از آسمان فرود آمده و پشت سر وی نماز خواهد گزارد».[۱۶]
- شیخ منصور علی ناصف از علمای بزرگ و معاصر الازهر و مؤلف کتاب «التاج الجامع للاصول» می‌نویسد: «در میان دانشمندان گذشته و امروز مشهور است که در آخر الزمان به حتم و یقین مردی از اهل‌بیت پیامبر که نام او مهدی است، ظهور خواهد کرد. او بر همه کشورهای اسلامی تسلط خواهد یافت. مسلمانان، همه پیرو او خواهند شد، او در میان آنان به عدالت رفتار می‌کند و دین را قوت می‌بخشد. آنگاه دجّال پیدا می‌شود و عیسای مسیح، از آسمان فرود می‌آید و دجال را می‌کشد، یا با مهدی در کشتن دجال همکاری می‌کند. سخنان و احادیث پیامبر درباره مهدی را جماعتی از نیکان اصحاب پیامبر روایت کرده‌اند، محدثان بزرگی مانند ابوداود، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی، ابویعلی، بزاز، امام احمد بن حنبل و حاکم نیشابوری آن احادیث را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند».[۱۷]
نمونه روایات مهدی(ع) در منابع اهل‌سنت
وعده به ظهور منجی
- از ام سلمه نقل شده است: «از رسول خدا(ص) شنیدم که فرمود: مهدی موعود از عترت من و اولاد فاطمه (س) است».[۱۸]
- امام علی بن ابی طالب(ع) از پیامبر(ص) روایت کرده‌اند که فرمود: «اگر از عالم جز روزی باقی نمانده باشد، خدا مردی از اهل‌بیت مرا برمی‌انگیزد تا دنیا را پر از عدل و داد کند؛ چنان‌که از ستم پر شده است».[۱۹]
- ابوسعید خدری می‌گوید: «پیامبر(ص) فرمود: مهدی ما بلندپیشانی و باریک‌بینی است. زمین را پراز عدل و داد می‌کند؛ چنان‌که از ظلم و ستم پر شده است. مدت هفت سال حکومت می‌کند».[۲۰]
نام دوازده امام در روایات اهل‌سنت
علاوه بر این تعدادی از علمای بزرگ اهل‌سنت، احادیث نام‌های دوازده امام را در کتاب‌های خود نقل کرده‌اند. ما در اینجا به چند مورد از این احادیث اشاره می‌کنیم:
- ابوالفتح محمد بن الفوارس در کتاب «اربعین» از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده است: «وقتی که خدای تعالی حضرت ابراهیم(ع) را آفرید پرده را از جلوی چشم او کنار زد. در این هنگام او نگریست و نوری را دید. از خدای تعالی پرسید که این نور چیست؟ خدای تعالی فرمود: این نور محمد(ص) برگزیده‌ام است. بازپرسید، در کنار آن، نور دیگری می‌بینم؟ فرمود: ای ابراهیم! این نور علی(ع) یاور دینم است. بازپرسید: در کنار آن دو، نور دیگر می‌بینم؟ فرمود: این نور فاطمه (س) است که بعد از پدر و شوهرش است. به سبب او دوستدارانش (از آتش) آزاد شده‌اند. باز ابراهیم پرسید: دو نور دیگر در کنار نورهای سه‌گانه می‌بینم؟ فرمود: ای ابراهیم! این دو حسن و حسین‌اند که بعد از نور پدر، مادر و جدشان قرار دارند. ابراهیم عرض کرد: بار خدایا ۹ نور دیگر می‌بینم که نورهای پنجگانه را احاط کرده‌اند. فرمود: ای ابراهیم! اینان امامان از فرزندان آن‌ها هستند. پرسید: چگونه شناخته می‌شوند؟ فرمود: ای ابراهیم! اولشان علی بن الحسین، پس از او محمد بن علی، جعفر بن محمد، موسی بن جعفر، علی بن موسی، محمد بن علی، علی بن محمد، حسن عسکری و مهدی محمد بن الحسن صاحب الزمان».[۲۱]
- ابن عباس از پیامبر اکرم(ص) نقل می‌کند: «مردی یهودی که به او نعثل می‌گفتند، خدمت پیامبر رسید و گفت مسائلی در سینه‌ام خلجان می‌کند که می‌خواهم بپرسم. در ضمن گفتگو از پیامبر پرسید وصی تو کیست؟ حضرت فرمود: وصی من علی بن ابی طالب است. بعد از او دو سبطم حسن و حسین(ع) هستند و بعد از آن‌ها نه امام از صلب حسین(ع). یهودی گفت: ای محمد! آن‌ها را برایم نام ببر. حضرت فرمود: بعد از حسین پسرش علی، بعد از علی پسرش محمد، بعد از محمد پسرش جعفر، بعد از جعفر پسرش موسی، بعد از موسی پسرش علی، بعد از علی پسرش محمد، بعد از محمد پسرش علی، بعد از علی پسرش حسن بعد از حسن پسرش حجت محمد مهدی است اینها دوازده نفرند».[۲۲]
- ابن عباس نقل کرده که پیامبر(ص) فرمود: «من، علی، حسن، حسین و نه تن از فرزندان حسین پاک و معصوم هستیم. عبایه بن ربعی به‌طور مرفوع از پیامبر نقل کرده، که پیامبر فرمود: من سید پیامبران و علی سید اوصیا است. اوصیای بعد از من دوازده نفرند. اولشان علی و آخرشان قائم مهدی است».[۲۳]
همه فرقه‌های دین اسلام به امام مهدی(ع) و ظهور آن حضرت در آخرالزمان به عنوان منجی اعتقاد دارند. زمان تولد حضرت فرقه‌های اسلامی نظرات مختلفی ارائه کرده‌اند. ابن ابی‌الحدید از دانشمندان اهل سنت در مورد امام زمان نوشته است: «میان همه مسلمانان اتفاق قطعی است که عمر دنیا و احکام و تکالیف پایان نمی‌پذیرد، مگر پس از ظهور مهدی(عج)».[۲۴]
موارد اختلافی اهل‌سنت و شیعیان در مورد امام زمان(ع)
در این که تمامی فرق اسلامی اعمّ از اهل سنت و شیعه و نیز کلیّه فرق منشعب از اینها به امام زمان(عج) و ظهور آن حضرت در آخر الزمان معتقدند شکی نیست. اما در این که آیا آن حضرت امروزه در قید حیات هستند یا در آخرالزمان متولد خواهندشد بین فرق اسلامی اختلاف است؛ و این اختلاف در فرقه‌های اهل سنت چشم‌گیر است که می‌توان این اختلافات را در دو مورد بیان کرد:
زنده بودن مهدی(ع)
برخی از علماء اهل سنت بر این باورند که حضرت مهدی (عج) متولد شده و در حال حاضر در قید حیات بوده و در آخرالزمان ظهور خواهدکرد. از قائلین به این نظریه می‌توان به حافظ سلیمان بن ابراهیم قندوزی حنفی (۱۲۹۴ق)، شیخ مؤمن بن حسن بن مؤمن شبلنجی شافعی، سبط ابن جوزی (۶۵۴ق)، گنجی شافعی (۶۵۸ق) و دیگران اشاره کرد.
قندوزی حنفی در «ینابیع الموده»، به تفصیل در رابطه با پدر و مادر و نحوه تولد آن حضرت به روایت حکیمه خاتون دختر امام جواد(ع) پرداخته است.[۲۵] شبلنجی در «نور الابصار»،[۲۶] ابن جوزی در «تذکره الخواص»[۲۷] و گنجی شافعی در «البیان» به مطالبی از این قبیل اشاره کرده‌اند.[۲۸]
تولد در آخرالزمان
برخی دیگر از علماء اهل سنت بر این عقیده‌اند که حضرت مهدی (عج) در آخر الزمان متولد شده و سپس ظهور خواهد کرد.
اکثر علماء اهل سنت در زمره این گروه دوم هستند، هر چند که در روایات خود به تناوب آورده‌اند که آن حضرت از فرزندان پیامبر(ص) و علی بن ابیطالب(ع) و حضرت زهرا(س) و سپس از فرزندان امام حسین(ع) و نیز از فرزندان امام رضا(ع) و همچنین از فرزندان امام حسن عسکری(ع) می‌باشد.[۲۹] ولی در نهایت می‌گویند آن حضرت هنوز متولد نشده است.
برای مطالعه بیشتر
- امامان اهل بیت(ع) در گفتار اهل سنت، داود الهامی.
- الامام المهدی عند اهل السنّه، مهدی فقیه ایمانی.
- منتخب الاثر، آیت‌الله صافی گلپایگانی.
منابع
- ↑ علی رضا علی نوری، شناخت حضرت مهدی (عج)، قم، زمزم هدایت، چ سوم، ۱۳۸۵ش، ص۲۸.
- ↑ غلامحسن محرمی، نگرشی تاریخی به حیات امام زمان (عج)، قم، پرتو ولایت، چ دوم، ۱۳۹۲ش، ص۴۲.
- ↑ ر. ک. آیهالله صافی گلپایگانی، نوید امن و امان، تهران، دارالکتب الاسلامیه، ص۹۱–۹۲.
- ↑ سید ثامر هاشم العمیدی، در انتظار ققنوس، ترجمه مهدی علیزاده، قم، مؤسسه امام خمینی، چ اول، ۱۳۷۹ش، ص۶۶.
- ↑ ر. ک. العمیدی، ص۶۶–۶۸.
- ↑ العمیدی، پیشین، ص۷۲–۷۶.
- ↑ سیدهادی خسروشاهی، مصلح جهانی و مهدی موعود، تهران، انتشارات اطلاعات، چ دوم، ۱۳۷۴ش، ص۱۰۶.
- ↑ همان، ص۱۱۳.
- ↑ ر. ک. العمیدی، پیشین، ص۶۹.
- ↑ علی نوری، پیشین، ص۲۸.
- ↑ ر. ک. مهدی پیشوائی، سیره پیشوایان، قم، انتشارات مؤسسه امام صادق، چ هشتم، ۱۳۷۸ش، ص۶۹۸.
- ↑ العمیدی، پیشین، ص۷۶.
- ↑ همان، ص۷۶–۸۰.
- ↑ شیخ عبدالله مامقانی، مقیاس الهدایه فی علم الدرایه، قم، مؤسسه آل بیت لاحیاء التراث، چ اول، ۱۴۱۱ق، ج۱، ص۱۰۸–۱۱۲.
- ↑ البیان فی اخبار صاحب الزمان، قم مؤسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین، چ ششم، ۱۴۱۷ق، ص۱۲۴.
- ↑ فتح الباری بشرح صحیح البخاری، بیروت، دار المعرفه، ج۶، ص۴۹۳–۴۹۴.
- ↑ التاج الجامع للاصول، قاهره، داراحیاء الکتب العربیه، چ دوم، ج۵، ص۳۱۰.
- ↑ ابی داود، سنن، تحقیق سعید محمد اللحام، دارالفکر، چ اول، ۱۴۱۰ق، ج۲، ص۳۱۰.
- ↑ همان.
- ↑ همان، ص۲۰۸
- ↑ ابوالفتح، محمد بن ابی الفوارس، الاربعون، خطی، ص۳۸؛ به نقل از محرمی، پیشین، ص۹۴.
- ↑ ابراهیم بن سعد الدین شافعی، فرائد السمطین، بیروت، مؤسسه المحمود، چ اول، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۱۳۲؛ قندوزی، ینابیع الموده لذوی القربی، قم، اسوه، چ دوم، ۱۴۲۲ق، ج۳، ص۲۸۱.
- ↑ شافعی، پیشین، ج۲، ص۱۳۳؛ قندوزی، پیشین، ح۳، ص۳۹۱.
- ↑ صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، تهران، من منشورات مکتبه الصدر، بی‌تا، ص۳.
- ↑ قندوزی حنفی، سلیمان بن ابراهیم، ینابیع الموده، قم، انتشارات شریف رضی، چاپ اول، ۱۳۷۱، ج۲، ص۴۶۴.
- ↑ شبلنجی شافعی، مؤمن بن حسن بن مؤمن، نور الابصار، بیروت، دارالجبیل، ۱۴۰۹ق، ص۳۴۲.
- ↑ ابن جوزی، تذکره الخواص، بیروت، مؤسسه اهل البیت، ۱۴۰۱ ق، ص۳۲۵.
- ↑ گنجی شافعی، البیان فی اخبار صاحب الزمان (عج)، منشورات مؤسسه الهادی للمطبوعات، ۱۳۹۹ق، ص۱۴۸.
- ↑ جوینی، ابراهیم بن محمد، فرائد السمطین، بیروت، مؤسسه المحمدی للطباعه و النشر، چاپ اول، ۱۴۰۰ق، ج۲، ص۳۱۸ و ۳۲۰ و ۳۲۳ و ۳۲۹ و۳۳۷.