حائل‌شدن خداوند میان انسان و قلبش در آیه ۲۴ سوره انفال

سؤال

منظور از آیه: ﴿أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ﴾ (انفال/۲۴) چیست؟

خداوند بین انسان و قلبش حائل است. این موضوع در آیه ۲۴ سوره انفال آمده است. مقصود از آن این است که خداوند همه جا وجود دارد و هیچ چیز از او پنهان نیست. این آیه نشانگر نزدیکی خداوند به انسان است تا انسان تمام نیازها و احتیاجات خود را از او طلب کند. در تفاسیر گفته شده است که خداوند می‌تواند قلوب انسان‌ها را منقلب کند. خداوند مالک انسان است و در تمام جزء جزء انسان و اراده و نیت‌های او تسلط دارد.

مفسران مقصود از قلب در آیه را همان عقل در نظر گرفته‌اند و برخی روح، و آنچه که انسان به وسیله آن درک می‌کند دانسته‌اند.

متن آیه

﴿ أَنَّ اللَّهَ یَحُولُ بَیْنَ الْمَرْءِ وَ قَلْبِهِ

خدا ميان آدمى و دلش حايل می‌گردد.

انفال:۲۴

﴾

معنای قلب

قلب در قرآن كريم استعمال می‌‏شود در آن چيزى كه آدمى به‌وسيله آن درك می‌‏كند، و به‌وسيله آن احكام عواطف باطنيش را ظاهر و آشكار می‌‏سازد مثلا حب و بغض، خوف و رجاء، آرزو و اضطراب درونى و امثال آن را از خود بروز می‌‏دهد، پس قلب آن چيزى است كه حكم می‌كند و دوست می‌دارد و دشمن می‌دارد و می‌‏ترسد و اميدوار می‌شود و آرزو می‌‏كند و خوشحال می‌شود و اندوهناك می‌گردد، وقتى معناى قلب اين باشد پس در حقيقت قلب همان جان آدمى است كه با قوا و عواطف باطنی‌ه‏اى كه مجهز است به كارهاى حياتى خود می‌‏پردازد. بعضی مفسران گفته‌اند منظور از قلب، روح و عقل است‏.

تفسیر

خداوند ميان انسان و جزء جزء وجودش و تمامى توابعش حائل است، بين او و قلبش، بين او و گوشش، بين او و چشمش، بين او و بدنش و بين او و جانش، و در آنها هم به‌نحو ايجاد تصرف می‌كند، و هم به‌نحو مالك قرار دادن انسان، كه هر مقدار از آن را به هر نحوى كه بخواهد به سود انسان تمليك می‌كند، و هر مقدار را كه نخواهد نمی‌كند. آیه می‌گوید بدانيد كه خدا مالك حقيقى شما و دلهاى شما است، و او از هر چيز به شما نزديك‏تر است.‏

تفاسیر مختلفی از آیه ۲۴ سوره انفال وجود دارد:

1. اشاره به شدت نزدیکی خداوند به بندگان است، آن چنان‌که گویی در درون جان او و میان او و خودش قرار گرفته، همان گونه که قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیدِ؛ ما از رگ گردن به انسان نزدیک‌تریم.﴾(ق:۱۶)
2. اشاره به آن است که گردش دل‌ها و فکرها به دست خداست، آن چنان‌که در دعا می‌خوانیم: «یا مقلب القلوب و الابصار، ای کسی که گردش دل‌ها و فکرها به دست تو است»
3. منظور این است که اگر لطف خدا نبود، هرگز انسان به حقانیت حق و باطل بودن باطل، پی نمی‌برد.
4. منظور این است که خداوند میان انسان و قلبش به وسیله مرگ حائل ایجاد می‌کند، لذا مردم باید تا فرصت دارند در انجام طاعات و کار نیک تلاش کنند.

اما وجه جمع همه این تفسیرها این است که گفته شود: خداوند در همه جا حاضر و ناظر است و به همه موجودات احاطه دارد و مرگ و حیات، علم و قدرت، آرامش و امنیت، توفیق و سعادت همه در دست او و به قدرت اوست؛ به همین دلیل انسان نه چیزی را می‌تواند از او پنهان بدارد و نه کاری را بی‌توفیق او انجام دهد و نه سزاوار است به غیر او روی آورد و از غیر او تقاضا کند؛ چرا که او مالک همه چیز است و محیط به تمام وجود انسان. او به یک یک اجزاء وجودی انسان و توابع آن‌ها محیط است و به‌طور حقیقت همه آن‌ها را مالک است و در آن‌ها به هر صورت که بخواهد تصرف می‌کند و از ملک خود و تصرفاتش هر مقدار که بخواهد به انسان واگذار می‌نماید و به او تملیک می‌کند. پس خداوند، بین انسان و تمام اجزاء وجودش و تمامی توابع آن‌ها حائل است. و بین او و قلبش، بین او و گوشش، بین او و چشمش، بین او و بدنش، و بین او و جانش، هر مقدار از آن‌ها را به هر نحوی که بخواهد به سود انسان تملیک می‌کند و هر مقدار را که نخواهد نمی‌کند.

برخى گفته‌اند که منظور اين است كه خداوند، حتى از خود انسان، به قلب انسان نزديكتر است. منظور اين است كه خداوند قادر است كه دلها را منقلب گرداند. مسلمين از جنگ می‌ترسيدند، از اين‌رو به آنها اعلام كرد كه: قادر است ميان ايشان و انديشه‌‏هاى ترسناكى كه در دلشان هست، فاصله افكند و ترس آنها را تبديل به ايمنى سازد. محمد بن اسحاق گويد: يعنى قلب نمی‌تواند چيزى را از خداوند مكتوم بدارد.

خداوند بر اراده انسان مسلط می‌شود و نيت‌هاى او را تغيير می‌‏دهد و تصميمات او را به هم می‌زند و فراموشی‌‏اش را به يادآورى و يادآوری‌‏اش را به فراموشى و امنيّتش را به ترس و ترسش را به امنيّت مبدّل می‌كند. انسان نمی‌‏تواند چيزى از مكنونات قلبى خود را از خداوند بپوشاند و او بر نهان‌ها و انديشه‏‌هاى وى آگاه است. برخی گفته‌اند این آیه تمثیلی از غایت قرب حق است.

مطالعه بیشتر

• تفسیر المیزان، علامه طباطبایی رحمه ا…، مترجم سید محمدباقر موسوی همدانی؛ ج۹، ص۶۲ – ۵۸، ۱۳۶۴ هـ. ش، دفتر نشر اسلامی.

• تفسیر نمونه، آیت ا… مکارم شیرازی، ج۷، ص۱۳۰ – ۱۲۹، دارالکتب اسلامیه.