اولین کتاب رجالی شیعه: تفاوت میان نسخه‌ها
(ابرابزار) |
(بدون تفاوت)
|
نسخهٔ ۷ دسامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۱۲
پاسخ اجمالی:
هر چند رجال ابی رافع و ابی مخنف و محمد حبیش از رجال اولیه و در قرن اول و دوم نوشته شده است؛ اما اولین کتابی که امروزه در دسترس همگان نیز قرار دارد، کتاب رجال برقی است که در سال ۱۸۳ قمری بود.
پاسخ تفصیلی:
در کتاب مأخذشناسی رجال شیعه تألیفات رجالی قرن اوّل و دوم هجری قمری اینگونه آمده است:
۱. رجال ابن ابی رافع، عبیداللَّه قرن یکم: مؤلّف، کاتب امیرمؤمنان علی (علیه السلام) بوده است و در کتاب خود، فهرست اسامی شهدای جنگ‌های جمل، صفّین و نهروان را آورده است؛ محقّق آقا بزرگ تهرانی، وی را اوّلین مؤلّفِ در علم رجال به شمار آورده است. ایشان در الذریعه (ج۱۰، ص۸۳)، این کتاب را با عنوان رجال ابن أبی رافع و نیز با عنوان رجال عبیداللَّه بن أبی رافع (ج ۱۰، ص۱۳۰) و نیز با عنوان ذکر شده در الفهرست شیخ طوسی (ج ۴، ص۱۸۱، ش ۸۹۸) فهرست نموده است.
۲. رجال أبی مخنف لوط بن یحیی ازدی (متوفای ۱۵۱ ق): شرح حال این مؤلّف در رجال النجاشی (ص۳۲۰، ش ۸۷۵) آمده است؛ امّا نام کتاب رجالی وی در فهرست آثار این مؤلّف، نیامده است.
۳. رجال محمد حبیش (متوفای ۱۵۸ ق): آقا بزرگ تهرانی در الذریعه (ج ۱۰، ص۱۴۷) این کتاب را با عنوان رجال محمّد فهرست نموده است.
۴. کتاب الرجال ابو عبد اللَّه محمّد بن خالد برقی (زنده در ۱۸۳ ق): ابن ندیم آورده است که این کتاب، مشتمل بر فهرست اسامی راویانِ از امیر مؤمنان علی (علیه السلام) است؛ آقا بزرگ تهرانی در الذریعه (ج ۱۰، ص۱۰۰، ش ۲۰۶)، این کتاب را با عنوان رجال البرقی الکبیر و نیز با عنوان کتاب مَن روی عن علی أمیر المؤمنین (ج ۲۲، ص۲۲۷، ش ۸۶۱۷) فهرست نموده است.[۱]
به‌طور کلی می‌توان سیر تدوین کتاب‌های رجال شیعه را اینگونه ترسیم نمود:
- کتاب‌های رجال در اوّلین قدم‌های تألیفی خود، در حدّ فهرست و طبقه‌شناسی تألیف شده بود؛ هم‌چون «رساله أبی غالب زراری» در ترجمه آل أعین.
- در روزگاران بعد، دامنه فعّالیت خود را فراتر گذاشت و در قرن چهارم مجموعه‌های رجالی فهرست یافته تدوین شد.
- در قرن هشتم، دانش رجال حوزه فعّالیت را نظام‌مند کرد و به دو بخش موثّقان و غیرموثّقان تقسیم یافت.
- دگرگونی علم رجال در سده یازدهم و دوازدهم:
الف) علم رجال حوزه کارایی خود را از علم تراجم جدا کرد و قاضی نور اللّه شوشتری (۱۰۱۹ق) اوّلین کتاب تراجم را با عنوان «مجالس المؤمنین» تألیف کرد.
ب) با ظهور دو عالم نامور یعنی سیّد مصطفی تفرشی (زنده در ۱۰۱۵ق) و شیخ عبد النبی جزائری (۱۰۲۱ق)، نقّادی راویان و علم رجال آغاز شد.
ج) طبقه‌شناسی عناوین مشترک در راویان؛ فخر الدین طریحی (۱۰۸۶ ق) آن را به کمال رساند.
د) توجّه به قرائن و گردآوری آن؛ میرزا محمّد استرآبادی (۱۰۲۸ ق) با تألیف سه کتاب رجالی خود، مبتکر این فنّ شد.
۵. دوره تدوین موسوعه‌های مفصّل رجال در قرن سیزدهم و چهاردهم: در این دوره، مجموعه‌های مفصّل رجال هم‌چون «بهجه الآمال، تنقیح المقال و معجم رجال الحدیث» تدوین شد.[۲]
بنابراین امروزه کتاب رجال برقی چاپ شده و در دسترس همگان قرار دارد، اما کتاب‌های رجال ابن ابی رافع عبیداللَّه (قرن۱)، رجال أبی مخنف لوط بن یحیی ازدی (متوفای ۱۵۱ ق) و رجال محمد حبیش (متوفای ۱۵۸ ق) در دسترس نمی‌باشد هر چند اطلاعات و محتوای‌شان در کتاب‌های رجالی امروزه وجود دارد، یعنی علمای شیعه در تدوین کتب رجالی، محتوای این کتاب‌ها را در ابواب مختلف و به صورت پراکنده ثبت کرده‌اند، اما به مرور زمان اصل این کتاب‌ها از بین رفته است.