پیش نویس:روایت «توبه بداخلاق»

سؤال

منظور از جمله «لاِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ» در حدیث نبوی(ص)«اَبَى اللّه‏ُ لِصاحِبِ الْخُلْقِ السَّيِّى‏ءِ بِالتَّوبَةِ. فَقيلَ: يا رَسول اللّه‏ِ، وَ كَيْفَ ذلِكَ؟ قالَ: لاِنـَّهُ اِذا تابَ مِنْ ذَنـْبٍ وَقَعَ فى اَعْظَمَ مِنَ الذَّنـْبِ الّذى تابَ مِنْهُ‏ خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى ‏پذيرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهى توبه كند در ورطه گناهى بدتر از آن كه توبه كرده است مى ‏افتد.»، چیست؟ آیا سند این حدیث قابل اطمینان و استناد است تا بتوان به دلالت آن تکیه کرد؟

شروط خداوند برای پذیرش توبه

1. مشرك نبودن توبه کننده

توبه همراه با شرك پذیرفتنی نیست. چنانچه می فرماید: خداوند شرك را نمی بخشد و پائین تر از آن برای هر كسی كه شایسته بداند می بخشد و آن كسی كه برای خدا شریكی قرار دهد گناه بزرگی كرده است.

2. اصلاح و جبران بعد از توبه

باید توبه كننده، حقوقی را كه پایمال كرده جبران كند. اگر حق پایمال شده حق الناس است باید حق مردم را پس بدهد و یا حلالیت گیرد. اگر حق ضایع شده از حقوق الهی قابل جبران است مانند نماز، روزه و ... ، باید آن ها را جبران کند. مثلاً اگر نمازی فوت شده آن را قضاء نماید.

3. اصرار نكردن بر گناه بعد از توبه

خداوند در آیه 135 سوره آل عمران می فرماید: و آن ها كه وقتی مرتكب عمل زشتی شوند یا به خود ستم كنند، به یاد خدا می افتند و برای گناهان خود، طلب آمرزش می كنند و كیست كه جز خدا گناهان را ببخشد و بر گناه اصرار نمی ورزند با اینكه می دانند. آنها پاداش شان آمرزش پروردگار و بهشت است كه از زیر درختانش، نهرها جاری است، جاودانه در آن می مانند.

متن و ترجمه حدیث

« عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ النَّوْفَلِيِّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ النَّبِيُّ ص أَبَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِصَاحِبِ الْخُلُقِ السَّيِّئِ بِالتَّوْبَةِ قِيلَ وَ كَيْفَ ذَاكَ يَا رَسُولَ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّهُ إِذَا تَابَ مِنْ ذَنْبٍ وَقَعَ فِي ذَنْبٍ أَعْظَمَ مِنْهُ. خداوند از آدم بد اخلاق توبه نمى ‏پذيرد. عرض شد: اى رسول خدا، چرا؟ فرمودند: چون هرگاه از گناهى توبه كند در ورطه گناهى بدتر از آن كه توبه كرده است مى ‏افتد.

»

بررسی سند حدیث

دو تن از روایانی که در این حدیث مورد تضعیف قرار گرفته اند «حسین بن یزید نخعی» ملقّب به «نوفلی» و اسماعیل بن ابی زیاد السکونی می باشند. لذا به جهت وجود این دو راوی در سند حدیث، نمی توان به آن اطمینان و استناد کرد.

روایتی دیگر شبیه این روایت با اختلاف عبارت از شیخ صدوق در علل الشرایع ذكر شده است كه در سند این روایت آمده «عَمَّن ذكره» یعنی یونس این روایت را از كسی كه به او گفته نقل می كند. به حدیثی که چنین وضعیتی داشته باشد حدیث مجهول گفته می شود که از اقسام حدیث ضعیف بوده و لذا قابل استناد و اطمینان نیست. در مستدرك الوسائل و بحارالانوار نیز این روایت از علل الشرایع با همین سند نقل شده است.

البته در كتاب های دیگری هم با عبارت های مختلفی آمده است ولی از مطالعه و بررسی همه استفاده می شود كه همه این روایات یك روایت است كه از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نقل شده است و با توجه به آیات ذكر شده در مقدمة این نوشتار و آیات فراوان دیگر در قرآن كریم و روایات اهل بیت علیهم السلام بر مورد پذیرش قرار گرفتن همه توبه ها، باید بگوئیم كه این روایت نمی تواند درست باشد.

البته توبه شخص بداخلاق به این است كه جبران كند، یعنی با بداخلاقی اشخاصی را ناراحت كرده و باید از آنها حلالیت بطلبد و بعد از آن با همه خوش رفتاری كند. بنابراین باید گفت چنین روایات مجهولی در كتاب ها به عنوان روایت نقل شده است كه باید اهل فن صحت و نادرستی آنها را بیان كنند و هر روایتی كه مخالفت آشكار با قرآن كریم و روایات صحیح دارد بهترین دلیل است بر اینكه از معصوم صادر نشده است و قابل قبول نیست كه بگوئیم پیامبر صلی الله علیه و آله مخالف قرآن كریم صحبت كرده است و روایت جعلی هیچ معنی و توضیحی ندارد.

منابع بیشتر برای مطالعه: 1. جامع السعادات، محمدمهدی نراقی، ج 3، بحث توبه. 2. كافی: محمد كلینی، ج 4، ص 165، باب توبه.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله فرمود: نیك خوئی گناهان را محو می كند چنانكه خورشید یخ را آب می كند.9

پی نوشت ها: 9 . نهج الفصاحه، ص 443، حدیث 1376، ترجمه: ابوالقاسم پاینده، بی جا، انتشارات جاویدان، سوم.

منابع

• کلینی، محمد بن یعقوب (۱۴۰۷). کافی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• مکارم شیرازی، ناصر (۱۳۷۴). تفسیر نمونه. به کوشش محمدرضا آشتیانی. تهران: دار الکتب الإسلامیة.
• تقی الدین حلی(ابن داود)، حسن بن علی (۱۳۴۲). الرجال. تهران: دانشگاه تهران.
• طوسی، محمد بن حسن (۱۴۲۷). رجال الطوسي. به کوشش جواد قیومی اصفهانی. قم: جماعة المدرسين في الحوزة العلمیة بقم. مؤسسة النشر الإسلامي.
• ابن بابویه(شیخ صدوق)، محمد بن علی (بی تا). علل الشرایع. قم: مکتبة الداوري.
• جدیدی نژاد، محمد رضا (۱۴۲۲). معجم مصطلحات الرجال و الدراية. قم: مؤسسه علمی فرهنگی دار الحديث. سازمان چاپ و نشر.
• سبحانی، جعفر (۱۳۸۴). اصول الحدیث و احکامه فی علم الدرایة. قم: مؤسسه امام صادق(ع).
• نوری، حسین بن محمد تقی (۱۴۰۸). مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏. قم: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏.
• مجلسی، محمد باقر بن محمدتقی (۱۴۰۳). بحار الأنوار( ط- بيروت). بیروت: دار إحياء التراث العربي‏.