مقاصد الشریعه

سؤال

مقاصد الشریعه چیست؟

...

تعریف

مقاصد شریعت عبارت از اهدافی است که در شریعت به منظور جلب مصالح و دفع مفاسد بندگان، از ناحیه شارع دنبال می‌شود. مقاصد شریعت به اعتبار اهمیت، به ضروریات، حاجیات و تحسینات تقسیم شدهاند که حفظ دین، جان، عقل، نسل و مال بندگان از مصالح ضروریه تلقی شده است. فقیه به استناد آیات، احادیث معتبر، عقل و بنای عقلا، مشروعیت و موارد مقاصد شریعت را به دست می‌دهد.

فقیهان مذاهب اسلامی، ضروریات پنج‌گانه‌ای را به عنوان مقاصد شریعت شناسایی و معرفی نموده‌اند. یکی از آن ضروریات که در نظر شرع مقدس جایگاه و اهمیت والایی دارد حفظ نفس انسان‌ها و کرامت ایشان است. تا آنجا که در قرآن کریم جان یک نفر، جان تمام بشریت دانسته شده است و کسی که به مخلوقی تعدی کند گویی به خلقت تعدی نموده است؛ از این رهگذار، مقاصد شریعت با مفاهیمی چون حقوق و انواع آزادی‌های فردی و اجتماعی، عدالت، کرامت و بسیاری مفاهیم دیگر مرتبت می‌شود.

مقاصد شریعت، یا اهداف شارع در تشریع احکام، موضوعی برآمده از مبحث تعلیل احکام، که گاهی به عنوان موضوعی از موضوعات علم اصول و گاه به عنوان علمی مستقل مطرح می‌شود. مقاصد از ابتدا در احکام شرعی لحاظ شده و علمای متقدم نیز در ابتدا در فتاوی خود همین معانی را لحاظ می‌کردند، اما بعدها روند انفکاک و بروز و تبدیل آن به علم یا بحثی مستقل در دوران مختلف و به وسیله‌ی علمایی چون جوینی، غزالی، عز بن عبدالسلام و آمدی طی شد، اما فضل تدوین آن به عنوان علمی مستقل به ابواسحاق شاطبی رسید.

تفسیر مقاصدی، تفسیری است که به بیان مقاصد قرآن که احکام به خاطر آنها تشریع شده و نیز کشف معانی الفاظ به معنای توسعه در دلالت‌ها با مراعات سایر قواعد تفسیر می‌پردازد. پس از پیامبر اکرم و برخی صحابة کرام ایشان، افرادی نظیر ترمذی، ابوبکر قفال و شیخ صدوق از کسانی‌ بودند که به موضوع مقاصد شریعت اهتمام ورزیدند و این اندیشه پس از این افراد فراز و فرودهایی را طی کرد. در دوران معاصر نیز ابن عاشور از زمرة مفسرانی است که به این مهم در تفسیر قرآنی خویش توجه وافری نمود. ابن عاشور در پی نوعی تجدید حیات علمی، نوزایش دینی و رهاسازی امت از جمود بر مبنای روشهای پذیرفته شدة دینی و عقلی و از طریق اصلاح باورها، اندیشه و عمل در عین احترام به دست آوردهای قابل قبول پیشینیان، دست به نگارش این تفسیر زد.

یکی از روش‌های اجتهادی در علم فقه که امروزه درمیان اهل سنت جایگاه ویژه ای پیدا کرده» روش اجتهاد مقاصدی است که این روش نیز مانند سایر روش ها دارای مبانی و ویژگیهای خاص به خود است. مقاصد شریعت اهداف و غایاتی است که شارع در تشریع خود آنها لحاظ کرده است و اساسا احکام شرعی برای تحقق این غایات جعل شده است .مقاصد در حوزه استنباط در تضییق و توسعه روایات. ارزیابی دلالت روایات و به عنوان مرحج در تعارض روایات می تواند نقش مهمی را ایفا کند. مقاصد در حوزه کارایی اجتهاد در قاعده سازی و نظام سازی فقهی و جلوگیری از احتیاط‌های ناروا می تواند نقش آفرینی کند.

تیتر

مقصود از مقاصد الشریعه، اهداف خداوند از تشریع احکام اعتباری و عملی است. اصطلاح مقاصد الشریعة در میان اهل سنت رایج است و کتابهایی از گذشته تاکنون در مورد آن نوشته شده است. ولی در میان شیعه به دلیل نوع منابع و ساختار اجتهاد و نیز شرایط تاریخی کمتر دیده می شود و بیشتر اصطلاح حکمت و علت به کار رفته است. مقاصد شارع و نصوص مبین آن در فقه امامیه نمی تواند به عنوان منبع حکم شرعی قرار بگیرد. اما اهل سنت مقاصد شارع و مصلحت را در قالب قیاس، عقل، عرف، سد ذرایع، استحسان و عمدتاً استصلاح (مصالح مرسله) در سند حکم شرعی به کار می گیرند.

ظاهراً از اصولیان و دیگر عالمانی که در گذشته درباره مقاصد الشریعة سخن گفته‌اند، کسی آن را تعریف نکرده است. شاطبی نیز از تعریف دقیق مقاصد در کتاب الموافقات خودداری کرده است، ولی در توضیح آن می‌گوید: «شارع از تشریع مصالح اخروی و دنیوی را قصد کرده است» (شاطبی، بی­تا، ج2، ص25).ص۵۴.

غزالی در کتاب المستصفی چنین می­نویسد: «مقصود ما از مصلحت محافظت بر مقصود شرع می­باشد و مقصود شرع از خلق پنج مورد می­باشد که عبارتند از: دین، نفس، عقل، نسل و مال آنها حفظ شود و هر چیزی که متضمن حفظ این پنج مورد باشد، مصلحت است و هر آنچه که موجب فوت این مصالح می­شود، مفسده و دفع آن مصلحت است» (غزالی، 1413ق، ج1، ص286).ص۵۵.

البته برخی از دانشمندان جدید این اصطلاح را تعریف کرده‌اند. ابن­عاشور تونسی مقاصد کلی شریعت را این­گونه تعریف می‌کند: مقاصد کلی تشریع، معانی و حکمتهایی است که شارع، آنها را در همه یا بیشتر تشریعات خود در نظر داشته است، به گونه‌ای که اختصاص به نوع خاصی از احکام شریعت ندارد. بنابراین اوصاف شریعت، هدف کلی آن و معانی است که به هنگام تشریع احکام، مورد نظر شارع بوده است و حتی معانی که در برخی از احکام شریعت به چشم نمی‌خورد، اما در بیشتر احکام آن وجود دارد، داخل در این تعریف می‌گردد (علال فاسی، بی­تا، ص154). وی سپس مقاصد شرعی خاص شارع را چنین تعریف می‌کند: ویژگیهایی که قانون­گذار جهت تحقق مقاصد سودمند برای مردم یا حفظ مصلحتهای عمومی در رفتارهای خصوصی آنان منظور کرده است و از این قبیل است هر حکمتی که در تشریع احکام رفتارهای خصوصی منظور شده، مانند کسب اطمینان در عقد رهن یا برپایی نظام خانواده در عقد ازدواج و از میان بردن زیانهای مستمر در تشریع طلاق (ابن­عاشور، 1366ق، ص50).ص۵۵.

نصوص، متون دینی و عقل سلیم، بر هدفمند بودن شریعت اسلام دلالت دارد، بدون هیچ تردیدی معتبرترین منبع برای تبیین مقاصد شریعت، قرآن، احادیث و عقل است. بنابراین باید در تفسیر مقاصد شریعت به این سه منبع رجوع کرد.ص۵۶.

آن­گونه که کتب فهرست نشان می‌دهد، مسئله مقاصد نزد عالمان شیعی از اواخر قرن سوم رونق می‌گیرد و با عنوان کتاب العلل تحریر می‌شود، از این کتابها جز نامی در فهرستها اثر دیگری در دست نیست. نخستین اثر بر جای مانده کتاب علل الشرایع و الاحکام نوشته ابوجعفر محمد بن علی بن حسین (د 381ق) است که در قرن چهارم به رشته تحریر در آمده است. باید توجه داشت که علل الاحکام نیز با مقاصد الشریعة همسو است و معقول نیست که شارع در این دو اهدافی مغایر با یکدیگر را پیگیری کند. بنابراین می­توان بحث از علل احکام را به نوعی بحث از مقاصد دانست. گفتنی است کتابهایی درباره علل پاره‌ای از احکام شرعی نیز در همان زمان نوشته شده است. از آن پس، دیگر آثاری در این زمینه‌ها مشهود نیست، جز اشاراتی کوتاه که در مدخل کتب فقهی صورت گرفته است. به عنوان مثال شهید اول (د 786ق) در کتاب القواعد و الفوائد به اجمال از این مسئله چنین سخن گفته است: «دلیل حصر آن است که حکم شرعی یا هدف آخرتی دارد و یا هدف برجسته‌اش، دنیا می‌باشد. دسته اول عبادات می‌باشد و دسته دوم یا به لفظ نیازمند است و یا نیازمند نیست. اگر به لفظ نیازمند نباشد، همان احکام [سیاسی] خواهد بود و دسته اول که نیازمند لفظ است، یا لفظ از دو نفر سر می‌زند یا خیر. دسته اول عقود است و دسته دوم ایقاعات» (عاملی، بی­تا، ج1، ص30). به جز اینها آثار دیگری که به اهداف فقه و مقاصد شریعت به صورت عام و فراگیر پرداخته باشد، مشاهده نمی­شود، اما به صورت جزئی‌تر با عنوان تنقیح مناط یا ملاک حکم در کتابهای اصولی و فقهی اشاراتی موجز به چشم می‌خورد. پیگیری اینها به عنوان بحث مقاصد از آن رو است که اگر فقیهی ملتزم باشد، مناط حکم قابل کشف است و می‌توان آن را منقح ساخت، باید ملتزم شود که در سطحی فراگیر و کلی‌تر می‌توان مقاصد احکام و علل آن را استنباط و استخراج نمود. از این رو به نمونه‌هایی از این دست نیز اشاره می‌شود:

وحید بهبهانی (د 1206ق) فایده یازدهم از کتاب الفوائد الحائریه را با عنوان «تنقیح المناط و حجیة القیاس المنصوص العله» به این امر اختصاص داده است (وحید بهبهانی، بی­تا، صص145-151).

صاحب فصول، محمدحسین بن محمدرحیم (د 1261ق) در کتابش صفحاتی را به علیت حکم و تنقیح مناط اختصاص داده است (صاحب فصول، بی­تا، صص382-385). این خلاصه­ای از تاریخچه بحث مقاصد در میان امامیه بود.ص۵۷.

تیتر

مقاصد شریعت می‌تواند مؤسس حکم یا نافی حکم بشوند.

در عامه مهم‌ترین کتابی که به این بحث پرداخته است، کتاب «الموافقات شاطبی» است. بخش سوم این کتاب مقاصد شریعت است و در حدی است که گویا مقاصد شریعه را گویا یک علم غیر از علم اصول تلقی کرده است.مقاصد شریعه را به عنوان یک مبحث از مباحث علم اصول تلقی می‌کنیم و در ذیل مباحث اصول می‌آوریم آنجا خواستند بگویند این بالاتر از علم اصول است.

مقاصد شریعه یکی از قواعدی است که در استنباط احکام شرعی می‌تواند تأثیر بگذارد و لذا در اصول قرار می‌گیرد اما اهمیت مسئله تا آنجا است که تلقی به علم مستقل شده است و فصل سوم الموافقات همین مقاصد شریعه است گرچه در آنجا هم او می‌گوید این را غزالی و دیگران هم دارند.

تقسیماتی که اینجا ملاحظه کردید ضروریات و حاجیات و کمالیات و یا تحسینیات تقسیم شده است.

کسی که این بحث را پر و بال داده و ابعاد و زوایای مختلف آن را کاویده و توسعه داده است شاطبی در الموافقات است و بعضی از متأخرین که از او گرفته‌اند و آن را تنقیح و تقریر کرده و نشر داده‌اند.

کتاب‌های اصولی ما مثل مرحوم شهید در این القواعد و الفوائد مطالبی دارند که بیشتر تحت تأثیر همان سخنان عامه است که در کتاب الفائق هم صفحه 238 در تعلیقه از شهید نقل کرده است شهید اول در القواعد و الفوائد فرموده‌اند المصالح علی ثلاثة اقسام: اول مصالح ضروریه کالنفقة الانسان علی نفسه و حاجیه (قسم دوم) نفقته علی زوجته و تمامیه کالنفقته علی اقاربه لانها من تتمة مکارم الاخلاقه.

اهل سنت

امروزه در کنار فقیهان مقاصدگرای اهل سنّت همچون یوسف القرضاوی و احمد الریسونی، برخی از نواندیشان^(۱) مانند محمد ارکون، محمد عابد الجابری، عبدالمجید الشرفی و شاگردانش، به سبب آن که علم اصول فقه رایج را ناکارآمد دانسته‌اند، دم از «مقاصد الشریعه» زده و علم مقاصد الشریعه را به عنوان بهترین گزینه برای جایگزینی با اصول فقه مطرح کرده‌اند. در سال‌های اخیر مجموعه ارزشمندی در ده مجلّد با نام «الدلیل الإرشادی إلی مقاصد الشریعه الإسلامیه» توسّط دکتر محمّد کمال‌الدین امام استاد و رییس بخش شریعت دانشکده‌ی حقوق دانشگاه اسکندریه مصر تألیف شده است. این اثر مجموع کتب، رساله‌ها و پایان نامه‌های دانشگاهی و حوزوی و همچنین مقالات تألیف شده در این زمینه را گردآوری کرده است.

کتاب «اهداف دین از دیدگاه شاطبی» اثر احمد ریسونی و ترجمه سید حسن اسلامی و سید محمدعلی ابهری در توضیح اندیشه های مقاصد شریعت شاطبی منتشر شده است.