نمایش مبدأ برای نقش عالمان شیعه در جنگ‌ دوم ایران و روسیه

{{شروع متن}}
{{سوال}}
نقش علما و روحانیت در جنگ‌های روس و ایران در دوره قاجار چگونه بود؟
{{پایان سوال}}
{{پاسخ}}
{{درگاه|حوزه و روحانیت}}
'''نقش عالمان شیعه در جنگ‌ دوم ایران و روسیه''' در دوره قاجار شامل صدور فتوای [[جهاد]]، تشویق مردم به جهاد با کفار و حضور آنان در جبهه نبرد بوده است.

جنگ‌های ‌ایران ‌و روسیه، شامل دو دوره‌ جنگ ‌میان ‌امپراطوری روسیه و [[دولت قاجار]] بر سر تصرف‌ منطقه‌ قفقاز است كه ‌به ‌شكست‌ ایران ‌و جدا شدن سرزمینی‌های قابل توجهی از ایران منجر شد. دوره درگیری ایران در این جنگ‌ها مقارن با حکومت [[فتحعلی‌شاه قاجار]] بود که دوران نفوذ چشم‌گیر [[عالمان شیعه]] در دربار و حکومت به شمار می‌رود. 

در جنگ دوم ایران و روس، عباس میرزا ولیعهد برای همراه‌کردن [[فتحعلی‌شاه]] و مردم برای جنگ با روس‌ها و باز پس گرفتن سرزمین‌های از دست رفته در جنگ اول تصمیم گرفت از قدرت عالمان شیعه استفاده کند. عباس میرزا عده‌ای را مأمور کرد تا به عتبات بروند از ظلم روس‌ها، به سید محمد مجاهد، فقیه بزرگ شیعه در آن دوره، شکایت کنند. 

[[سید محمد مجاهد]] پس از دریافت نامه‌‏های مردم به نامه‌نگاری با شاه برای تشویق او به جنگ پرداخت. ناامیدی سید از شاه موجب شد تا او به‌همراه عده‌ای از عالمان به‌سوی ایران حرکت کند. او در ایران، با نگارش نامه‌هایی به عالمان مناطق مختلف از آنها خواست مردم را به جهاد دعوت کنند. عالمان شیعه، به رهبری سید محمد مجاهد، شخصاً در جنگ حضور پیدا کردند و حضور آنان در تشویق جنگ‌جویان مسلمان نقش داشت.

== بستر سیاسی و دینی جنگ‌های ایران روسیه ==
[[پرونده:نقاشی از جنگ های ایران و روسیه.jpg|بندانگشتی|نقاشی از جنگ‌های ایران و روسیه اثر محمودخان ملک الشعراء|300x300پیکسل]]
جنگ‌های ‌ایران ‌و روسیه، شامل دو دوره‌ جنگ ‌میان ‌امپراطوری روسیه و دولت قاجار بر سر تصرف‌ منطقه‌ قفقاز است كه ‌به ‌شكست‌ ایران ‌و انعقاد عهدنامه‌های‌ گلستان ‌و تركمان‌چای ‌و جدا شدن سرزمینی‌های قابل توجهی از ایران شد. این ‌جنگ‌ها از اثرگذارترین‌ وقایع ‌دو قرن‌ اخیر ایران ‌در ابعاد سیاسی‌، اجتماعی ‌و اقتصادی‌ قلمداد شده‌اند.<ref>مصدق، علی‌اصغر، «جنگ‌های ایران و روس»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۸۶ش، ج۱۱، ص۱۵۱.</ref> زمان این دو جنگ میانه سال‌های ۱۲۱۸-۱۲۲۸ق (۱۸۰۳-۱۸۱۳م) در جنگ اول و ۱۲۴۱-۱۲۴۳ (۱۸۲۶-۱۸۲۸م) در جنگ دوم بوده است.<ref>وقایع‌نگار مروزی، میرزا محمدصادق، تایخ جنگ‌های ایران و روس (یادداشت های میرزا محمد‌صادق وقایع‌نگار مروزی از آغاز تا عهدنامه ترکمان‌چای)، محقق امیرهوشنگ آذر، بی‌جا، ناشر محقق، ۱۳۶۹ش، ص۲۵.</ref> مهم‌ترین ‌علت ‌این ‌جنگ‌ها را سیاست‌های‌ توسعه‌‌طلبانه دولت ‌روسیه‌ دانسته‌اند.<ref>مصدق، «جنگ‌های ایران و روس»، ص۱۵۱.</ref>

در دوران سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار (۱۲۱۲-۱۲۵۰ق)، به دلیل علایق مذهبی شاه، قدرت روحانیان شیعه افزایش یافت و آنان حضور گسترده‌ای در حکومت یافتند. دوره حکومت فتحعلی‌شاه مقارن با قدرت گرفتن [[عالمان اصولی]] پس از تلاش‌های [[محمدباقر بهبهانی|آقا محمدباقر بهبهانی]] (۱۱۴۴-۱۲۰۸ق) بود. مباحثات مذهبی میان [[عالمان مشهور اخباری|اخباریان]] و اصولیان در دوران فتحعلی‌شاه نیز ادامه داشت. شاه شخصاً در این مناظرات مذهبی به نفع اصولیان وارد می‌شد.<ref>کاظمی موسوی، سید احمد، خاقان صاحب‌قران و علمای زمان: نقش فتحعلی‌شاه قاجار در شکل‌گیری روندها و نهادهای مذهبی نو، تهران، انتشارات آگاه، ۱۳۹۷ش، ص۱۷-۱۹.</ref> 

در دوران حکومت فتحعلی‌شاه نفوذ عالمان شیعه بیش از پیش در دربار و حکومت افزایش یافت. در این دوره، با توجه به تسلط گفتمان مذهبی بر جامعه، رابطه‌ای دوسویه میان حکومت و روحانیت شکل گرفت. شاه قاجار برای جلب حمایت عالمان زمان، فعالیت‌های مذهبی چون بازسازی اماکن متبرکه را انجام می‌داد و به برخی عالمان مناصب دولتی واگذار می‌کرد. ولی عده بسیاری از عالمان شیعه در این دوره مستقل بودند و قدرت معنوی داشتند و همین موجب توجه و حرف‌شنوی حکومت از آنان می‌شد.<ref>برای اطلاع کامل تر ن.ک: الگار، حامد، دین و دولت در ایران (نقش علما در دوره قاجار)، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس، ۱۳۶۹ش، ص۸۷-۱۲۸. </ref>

==سید محمد مجاهد چهره اصلی جنگ دوم==
[[پرونده:سید محمد مجاهد.PNG|بندانگشتی| سید محمد مجاهد فقیه برجسته شیعه که جایگاه مؤثری در جریان جنگ دوم ایران و روسیه داشت.|286x286پیکسل]]در جنگ دوم ایران و روس، عباس میرزا ولیعهد برای همراه‌کردن [[فتحعلی‌شاه]] و مردم برای جنگ با روس‌ها و باز پس گرفتن سرزمین‌های از دست رفته، به دلیل ضعف مدیریتش در جنگ اول و نگرانیش برای از دست رفتن ولایت عهدی، تصمیم گرفت تا از قدرت عالمان شیعه استفاده کند.<ref>الگار، دین و دولت در ایران، ص۱۴۲-۱۴۴.</ref> 

او در کنار فعالیت‌های دیگری که برای آغاز جنگ داشت، عده‌ای را مأمور کرد تا به عتبات بروند از ظلم روس‌ها، به سید محمد مجاهد، فقیه بزرگ شیعه در آن دوره، شکایت کنند. [[سید محمد مجاهد]] پس از دریافت نامه‌‏های مردم به نامه‌نگاری با شاه پرداخت. محتوای نامه سید محمد مجاهد تشویق شاه به جهاد با کفار بود. ناامیدی سید از شاه موجب شد تا او به‌همراه عده‌ای از عالمان به‌سوی ایران حرکت کند. او در ایران، با نگارش نامه‌هایی به عالمان مناطق مختلف از آنها خواست مردم را به جهاد دعوت کنند.<ref>الگار، دین و دولت در ایران، ص۱۴۷-۱۵۰.</ref>

در ۲۶ شوال ۱۲۴۱ق، فتحعلی‌شاه برای رفتن به سلطانیه از تهران بیرون رفت. سید محمد مجاهد و برخی دیگر از عالمان طراز اول، مانند ملا محمدجعفر استرآبادی، آقا سید نصرالله استرآبادی، ملا محمدتقی برقانی، اندکی پس از ورود شاه به سلطانیه رسیدند. در سلطانیه نماینده‌ای از سوی تزار روس برای برقراری صلح حاضر شده بود و شاه نیز علاقه چندانی به جنگ نداشت، ولی نظر [[عالمان شیعه]] و مردم حاضر در آنجا بر جنگ بود.<ref>سپهر، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۳۵۸-۳۵۹؛ نیز: الگار، دین و دولت در ایران، ص۱۵۰-۱۵۱.</ref> در این شرایط فقیهان حاضر به رهبری سید محمد مجاهد فتوا دادند که هرکس از جهاد با روس‌ها کنار بکشد از اطاعت خداوند سر باز زده و از [[شیطان]] پیروی کرده است. این فتوا موجب شد تا شاه به [[جهاد]] راضی شود و نماینده روسیه را مرخص کند و فرمان جنگ دهد.<ref>سپهر، ناسخ التواریخ، ج۱، ص۳۵۹.</ref> 

پس از این واقعه، عالمان شیعه خود را برای جهاد با [[کفار]] آماده کردند و در مسیر حرکت به سوی سرحدات مردم را به جهاد تشویق می‌کردند. این تشویق‌ها موجب بروز پیروزی‌هایی در ابتدای نبرد و فتح برخی مناطق شد؛ اما ضعف مدیریت جنگ، سستی برخی فرماندهان و عدم حمایت شاه از جنگجویان موجب شکست سپاه ایران شد. تلاش فرماندهی جنگ، به رهبری عباس میرزا، برای مقصر جلوه‌دادن عالمان، به رهبری سید محمد مجاهد، موجب شد تا عالمان جبهه جنگ را ترک کنند.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعة، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، ۱۴۰۶ق، ج۹، ص۴۴۳.</ref>

== جستارهای وابسته ==

* [[نقش عالمان شیعه در جنگ‌ اول ایران و روسیه]]
* [[جایگاه کتاب احکام الجهاد در جنگ‌های ایران روس در دوره قاجار]]

== منابع ==
{{پانویس|۲}}
{{شاخه
 | شاخه اصلی =ادیان و مذاهب
 | شاخه فرعی۱ =شیعه امامیه
 | شاخه فرعی۲ =حوزه و روحانیت
 | شاخه فرعی۳ =
}}
{{تکمیل مقاله
 | شناسه =شد
 | تیترها =شد
 | ویرایش =شد
 | لینک‌دهی =شد
 | ناوبری =
 | نمایه =
 | تغییر مسیر =شد
 | ارجاعات =
 | بازبینی =شد
 | تکمیل =
 | اولویت =ج
 | کیفیت =ب
}}
{{پایان متن}}