نمایش مبدأ برای حدیث «برابری ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم و زیارت امام حسین»

{{شروع متن}}
{{سوال}}
آیا سند حدیث برابر بودن پاداش زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع) معتبر است؟ این روایت از امام هادی(ع) نقل شده، آیا درگذشت عبدالعظیم حسنی پس از شهادت امام هادی(ع) بوده است؟ در این صورت چگونه محتوای این روایت قابل پذیرش است؟
{{پایان سوال}}
{{جعبه اطلاعات حدیث
 | عنوان = ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم
 | تصویر = Ziyarat abdolazim.jpg
 | توضیح تصویر = مضمون حدیث برابر بودن ثواب زیارت [[عبدالعظیم حسنی]] و [[زیارت امام حسین(ع)]]
 | اندازه تصویر = 
 | نام‌های دیگر = 
 | موضوع  = برابری ثواب زیارت عبدالعظیم حسنی و امام حسین(ع)
 | به نقل از  = [[امام هادی(ع)]]
 | روایات مشابه = حدیث برابر بودن ثواب دیدار دوستان اهل بیت(ع) با زیارت [[اهل بیت(ع)]]
 | راوی اصلی = مجهول 
 | دیگر راویان = محمد بن یحیی عطار
 | اعتبار سند =  [[حدیث مرسل|مرسل]]، [[حدیث ضعیف|ضعیف]]
 | منابع شیعه = [[ثواب الاعمال و عقاب الاعمال (کتاب)|ثواب الاعمال]]، [[کامل الزیارات (کتاب)|کامل الزیارات]]
 | منابع سنی =
 | توضیحات = پذیرفته شدن حدیث توسط [[علامه مجلسی]] و [[ملاصدرا]]
}}

{{پاسخ}}
{{درگاه|امام حسین|سنت}}
'''حدیث برابر بودن ثواب زیارت [[عبدالعظیم حسنی]] و [[امام حسین(ع)]]'''، در کتاب‌های [[ثواب الاعمال و عقاب الاعمال (کتاب)|ثواب الاعمال]] نوشته [[شیخ صدوق]] و [[کامل الزیارات (کتاب)|کامل الزیارات]] نوشته [[ابن قولویه قمی|ابن قولویه]] ذکر شده و از نظر سند [[حدیث ضعیف|ضعیف]] است. دلیل ضعف آن ذکر نشدن نام یکی از راویان، در سلسه سند است. با این همه، قرینه‌هایی وجود دارد که ضعف سند را کاهش می‌دهد؛ مانند اینکه برخی از عالمان [[شیعه]] روایت را تلقی به قبول کرده‌اند. همچنین در روایتی دیگر، ثواب دیدار دوستانِ صالحِ [[اهل بیت(ع)]] مانند [[زیارت|زیارت اهل بیت(ع)]] دانسته شده، که محتوای این روایت را تأیید می‌کند.

تاریخ وفات عبدالعظیم حسنی نیز مورد اختلاف است برخی آنرا پس از شهادت [[امام هادی(ع)]] دانسته و بر اساس آن، روایت را نادرست دانسته‌اند. استدلال آنها ذکر نام عبدالعظیم حسنی بین اصحاب [[امام حسن عسکری(ع)]] است، اما برخی دیگر این استدلال را رد کرده و عبدالعظیم را از اصحاب امام حسن عسکری(ع) ندانسته‌اند؛ با این همه، تعیین تاریخ دقیق وفات حضرت عبدالعظیم ممکن نیست.

== آشنایی اجمالی ==
{{اصلی|حضرت عبدالعظیم حسنی}}
حضرت عبدالعظیم حسنی یکی از [[محدثین]] جلیل القدری است که شرافت نَسَب را با فضیلت علم و تقوی به هم آمیخته است. وی سیدی شریف و بزرگوار، از مشایخ حدیث و از زهاد و عبّاد زمان خود بود. نسب آن حضرت با چهار واسطه به امام حسن مجتبی(ع) منتهی می‌شود.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب|عنوان کتاب=تهذیب الأنساب و نهایة الأعقاب|سال=1413|نام=محمد بن محمد|نام خانوادگی=شیخ الشرف عبیدلی|ناشر=کتابخانه عمومی حضرت آیت الله العظمی مرعشی نجفی (ره)|صفحه=139|مکان=قم}}</ref> 

درباره شخصیت ایشان چنین آمده است: «در عبادت حضرت عبدالعظیم رسیده است که در مدت عمر شریفش بیشتر روزها، بلکه غالب ایام را روزه و شب‌ها را به عبادت و ستایش خداوند متعال می‌گذرانید».<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=زندگانی حضرت عبدالعظیم|عنوان کتاب=زندگانی حضرت عبدالعظیم|نام=محمد|نام خانوادگی=شریف رازی|صفحه=28}}</ref> ایشان نسبت به [[ائمه(ع)]] اخلاص و اعتقاد کاملی داشته و به محضر سه نفر از ائمه معصومین(ع) رسیده و از آن بزرگواران نقل حدیث کرده است. از روایات به‌صورت واضح استفاده می‌شود که وی مورد علاقه و اطمینان حضرات ائمه اطهار(ع) بوده است. در پیامی که [[امام رضا(ع)]] برای شیعیان فرستاده‌اند و [[حدیث «عرض دین»]] که در خدمت امام هادی(ع) بودند و تصدیق اعتقادات حضرت عبدالعظیم توسط ایشان، شاهدی روشن بر ایمان و قداست و عقیده ثابت او به ائمه اطهار(ع) و [[مذهب جعفری]] می‌باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=منتهی الآمال|عنوان کتاب=منتهی الآمال|سال=1379|نام=عباس|نام خانوادگی=قمی|ناشر=دلیل|جلد=1|صفحه=461|مکان=قم}}</ref>

== ثواب زیارت حضرت عبدالعظیم ==
از سوی امام معصوم(ع) برای اصلِ زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) توصیه شده است. در بیانی محدث قمی از امام معصوم(ع) پاداش زیارت حضرت عبدالعظیم را بهشت روایت می‌کند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار|عنوان کتاب=سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار|سال=1388|نام=عباس|نام خانوادگی=قمی|ناشر=آستان قدس رضوی. بنیاد پژوهشهای اسلامی|جلد=2|صفحه=121|مکان=مشهد مقدس}}</ref> در روایتی دیگر ابن قولویه قمی در [[کامل الزیارات]]، از قول مردی از «ری» روایت کرده است که: من به هنگام بازگشت از کربلاء در شهر سامراء به حضور امام هادی(ع) رسیدم و آن حضرت فرمود: کجا بوده‌ای؟ گفتم: از زیارت حضرت [[سید الشهدا(ع)]] بر می‌گردم. آن حضرت فرمود: {{عربی|اَما انَّکَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدُالْعَظیم عنْدَکُمْ، لَکُنْتَ کَمَنْ زارَ الْحُسَیْنَ(ع)؛ اما اگر تو قبر حضرت عبدالعظیم را که نزد خود شماست زیارت می‌کردی، مثل کسی بودی که امام حسین(ع) را زیارت کرده باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=زندگانی عبدالعظیم(ع)|عنوان کتاب=زندگانی عبدالعظیم(ع)|سال=1380|نام=احمد|نام خانوادگی=صادقی اردستانی|ناشر=حافظ نوین|صفحه=208|مکان=تهران}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کامل الزیارات|عنوان کتاب=کامل الزیارات|سال=1377|نام=جعفر بن محمد قمی (ابن قولویه)|نام خانوادگی=ابوالقاسم|ناشر=المطبعة المبارکة المرتضویة|صفحه=321|مکان=نجف اشرف}}</ref>

در روایت دیگری آمده است که شیعه‌ای از [[شهر ری]] نزد امام هادی(ع) رفت. او در پاسخ به سؤال امام که کجا بوده، گفت به زیارت امام حسین(ع) رفته بود. امام به او می‌گوید: {{عربی|أَمَا إِنَّكَ لَوْ زُرْتَ قَبْرَ عَبْدِ الْعَظِيمِ عِنْدَكُمْ لَكُنْتَ كَمَنْ زَارَ الْحُسَيْنَ|ترجمه=اگر قبر عبدالعظیم را که در جوار شماست، زیارت کنید، مانند آن است که قبر حسین(ع) را زیارت کرده باشید}}<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کامل الزیارات|عنوان کتاب=کامل الزیارات|سال=1356|نام=جعفر بن محمد|نام خانوادگی=ابن قولویه|ناشر=المطبعة المبارکة المرتضویة|صفحه=324|مکان=نجف اشرف}}</ref>

== بررسی سند ==
روایتِ همانندی ثواب زیارت [[عبدالعظیم حسنی]] و [[امام حسین(ع)]]، در دو کتاب [[ثواب الاعمال و عقاب الاعمال (کتاب)|ثواب الاعمال]] نوشته [[شیخ صدوق]] (درگذشت ۳۸۱ق)<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹.</ref> و [[کامل الزیارات (کتاب)|کامل الزیارات]] نوشته [[ابن قولویه قمی|ابن قولویه]] (درگذشت ۳۶۸ق) آمده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=کامل الزیارات|سال=۱۳۵۶|نام=جعفر بن محمد|نام خانوادگی=ابن قولویه|ناشر=نجف، دار المرتضویه|صفحه=334}}</ref>

=== ضعف سند ===
شیخ صدوق<ref>شیخ صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم، دار الشریف الرضی للنشر، ۱۴۰۶ق، ص۹۹.</ref> و ابن قولویه  این روایت را با دو سند متفاوت، ولی هر دو از محمد بن یحیی العطار و او از یکی از اهالی ری، از [[امام هادی(ع)]] نقل کرده‌اند. در هر دو سند، نام فردی که از امام(ع) حدیث را نقل کرده ذکر نشده است؛ بنابراین روایت [[حدیث مرسل|مرسل]] و [[حدیث ضعیف|ضعیف]] است.<ref>ابن قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، به تحقیق و تصحیح عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضویه، ۱۳۵۶ش، ص۳۳۴.</ref>

=== قرینه‌های تقویت کننده ضعف سند ===
برای تقویت ضعف سند این روایت، قرینه‌هایی وجود دارد که برخی از آنها چنین است:
# راوی اصلی حدیث، محمد بن یحیی، از استادان [[محمد بن یعقوب کلینی|شیخ کلینی]] است که [[علم رجال|رجال‌شناسان شیعه]] او را به بزرگی یاد کرده و به [[وثاقت]]، [[راستگویی]]، [[علم]] و [[تقوا]] ستوده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=رجال نجاشی|سال=1365|نام=احمد بن على‏|نام خانوادگی=نجاشی|ناشر=قم، جامعه مدرسین|صفحه=250}}</ref><ref>میر داماد، محمد باقر، التعلیقه علی کتاب الکافی، قم، خیام، چاپ اول، ۱۴۰۳، ج۱، ص۷۶ و ۳۶۵.</ref> بنابراین گذشتن از این روایت اگر چه از فردی مجهول روایت شده، آسان نیست.
# برخی از عالمان [[شیعه]] مانند [[محمد تقی مجلسی]] و [[ملاصدرا]]<ref>مجلسی، محمد تقی، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، قم، مؤسسه کوشانپور، چاپ اول، ۱۴۰۶ق، ج۳، ص۳۵۷ و ج۱۴، ص۱۶۵.</ref> این روایت را نقل کرده و تلقی به قبول کرده‌اند. این تلقی به قبول با آگاهی از ضعف سند، قرینه‌ای است که از ضعف سند می‌کاهد.
# بر اساس روایتی که شیخ صدوق در کتاب [[من لا یحضره الفقیه (کتاب)|من لا یحضره الفقیه]] ذکر کرده، به کسی که توانایی [[زیارت]] و دیدار [[اهل بیت(ع)]] را ندارد، سفارش شده به دیدار دوستان صالح اهل بیت(ع) برود؛ زیرا برای او ثوابی همانند ثواب زیارت اهل بیت(ع) نوشته می‌شود.<ref>ابن بابویه، محمد، من لا یحضره الفقیه، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم، ۱۴۱۳ق، ج۲، ص۷۳.</ref>{{یادداشت|نزدیک به محتوای این روایت در کتاب وسائل الشیعه ج۱۴، ص۵۸۱، در باب «بَابُ اسْتِحْبَابِ زِیَارَه الْمُؤْمِنِینَ خُصُوصاً الصُّلَحَاء» نقل شده است.}} این حدیث در کتاب کامل الزیارات نیز، نقل شده است.<ref>ابن قولویه، جعفر، کامل الزیارات، نجف اشرف، دار المرتضویه، چاپ اول، ۱۳۵۶ش، ص۳۱۹.</ref> محمد تقی مجلسی این روایت را مانندِ [[حدیث صحیح|صحیح]] دانسته است.<ref>مجلسی، محمدتقی، لوامع صاحبقرانی مشهور به شرح فقیه، قم، اسماعیلیان، چاپ دوم، ۱۴۱۴، ج‏۶، ص۱۴۴.</ref>
# برخی نیز گفته‌اند ظاهر امر چنین حکایت می‌کند که این مرد راضی به زیارت عبدالعظیم نمی‌شده و یا از مقام و فضل او آگاه نبوده است؛ لذا امام هادی(ع) به این وسیله خواسته است مقام و منزلت عبدالعظیم را به وی بشناساند و شخصیت معنوی او را به وی معرفی نماید تا او و دیگران متوجه موقعیت و شخصیت آن محدث بزرگوار بشوند و به زیارت قبر او بروند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=راویان امام رضا در مسند الرضا|سال=1367|نام=عزیزالله|نام خانوادگی=عطاردی قوچانی|ناشر=مشهد، انتشارات کنگره جهانی حضرت رضا|صفحه=240 ـ 254}}</ref>

== اختلاف در زمان درگذشت عبدالعظیم حسنی ==
تاریخ وفات عبدالعظیم حسنی مورد اختلاف است. [[آقابزرگ تهرانی]] تاریخ وفات او را ۱۵ شوال ۲۵۲ق ثبت کرده است. در این صورت، تاریخ درگذشت وی پیش از [[شهادت امام هادی(ع)]] (۲۵۴ق) بوده است.<ref>آقا بزرگ طهرانی، محمد محسن، الذریعه الی تصانیف الشیعه، نجف، مطبعه الغری، ج۷، ص۱۹۰.</ref>

[[رضا استادی]] استاد و پژوهشگر شیعه، درگذشت عبدالعظیم حسنی را در صورت اعتماد به روایت کامل الزیارات و ثواب الاعمال، قبل از شهادت امام هادی(ع) دانسته است. به گفته وی دلیلی برای تعیین تاریخ دقیق وفات او وجود ندارد. او تاریخ‌هایی مانند ۲۵۰ق یا دو سال قبل از شهادت امام هادی(ع) یا در سال شهادت امام هادی(ع) را نپذیرفته است.<ref>شناخت نامه حضرت عبدالعظیم حسنی و شهر ری، مقاله آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او، آیت الله رضا استادی، قم، سازمان چاپ و نشر دار الحدیث، اول، ۱۳۸۲، صص۶۷–۶۹.</ref>

به باور برخی، تاریخ درگذشت عبدالعظیم حسنی پس از شهادت امام هادی(ع) بوده است؛ زیرا برخی از کتاب‌های رجالی او را از اصحاب [[امام حسن عسکری(ع)]] معرفی کرده‌اند.<ref>طوسى، محمد بن الحسن، رجال الطوسي، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، چاپ سوم، ۱۳۷۳ ش، ص۴۰۱.</ref> رضا استادی این استدلال را رد کرده؛ زیرا به اعتقاد وی عبدالعظیم از اصحاب امام حسن عسکری(ع) نبوده و هیچ روایتی از وی نقل نکرده است. به گفته وی ممکن است دلیل اشتباه برخی از رجال‌شناسان، استفاده شدن از لقب عسکری برای امام هادی(ع) در برخی روایات باشد.<ref>استادی، رضا، مقاله آشنایی با حضرت عبدالعظیم و مصادر شرح حال او، صص۶۷–۶۹.</ref>

{{پایان پاسخ}}

== منابع ==
{{پانویس|۲}}

{{شاخه
 | شاخه اصلی = حدیث
 | شاخه فرعی۱ = منبع‌شناسی
 | شاخه فرعی۲ = 
 | شاخه فرعی۳ =
}}
{{ارزیابی
 | شناسه = شد
 | عکس = شد
 | درگاه =شد
 | ادبیات =شد
 | پیوند = شد
 | ناوبری = <!--خالی | شد-->
 | تغییرمسیر = <!--خالی | شد-->
 | ارجاعات = <!--خالی | شد-->
 | ارزیابی کمی = شد
 | ارزیابی کیفی = <!--خالی | شد-->
 | اولویت = ج
 | کیفیت = خوب
}}
{{پایان متن}}

[[رده:فقه الحدیث]]
[[رده:زیارت]]
[[رده:امام حسین(ع)]]
[[رده:درگاه امام حسین(ع)]]