برده‌داری از نگاه اسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

برده‌داری از نگاه اسلام (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۸ اوت ۲۰۲۱، ساعت ۱۲:۰۴

۴۴۰ بایت حذف‌شده ، ‏۱۸ اوت ۲۰۲۱

بدون خلاصۀ ویرایش

A.rezapour

automoderated، ناظمان (CommentStreams)، trustworthy

۱۶٬۰۱۱

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-{{در دست ویرایش|کاربر=A.rezapour}}
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
@@ خط ۲۱: / خط ۲۰: @@
 === بستن سرچشمه‌های بردگی ===
-بردگی در طول تاریخ اسباب فراوانی داشته، نه تنها اسیران جنگی و بدهکارانی که قدرت بر پرداخت بدهی خود نداشتند به صورت برده درمی‌آمدند که زور و غلبه نیز مجوز برده گرفتن و برده داری بود، کشورهای زورمند نفرات خود را با انواع سلاح‌ها به ممالک عقب افتاده آفریقایی و مانند آن می‌فرستادند، و گروه، گروه از آنها را گرفته و اسیر کرده و با کشتی‌ها به بازارهای ممالک آسیا و اروپا می‌بردند.
+بردگی در طول تاریخ اسباب فراوانی داشته، نه تنها اسیران جنگی و بدهکارانی که قدرت بر پرداخت بدهی خود نداشتند به صورت برده درمی‌آمدند که زور و غلبه نیز مجوز برده گرفتن و برده داری بود. کشورهای زورمند نفرات خود را با انواع سلاح‌ها به ممالک عقب افتاده آفریقایی و مانند آن می‌فرستادند، و گروه، گروه از آنها را گرفته و اسیر کرده و با کشتی‌ها به بازارهای ممالک آسیا و اروپا می‌بردند.
-اسلام جلو تمام این مسائل را گرفت، تنها در یک مورد اجازه برده‌گیری داد و آن در مورد اسیران جنگی بود، و تازه آن نیز جنبه الزامی نداشت، بلکه در بسیاری موارد بر اساس مصالح مختلف اسیران را بی قید و شرط آزاد یا پس از پرداخت فدیه آزاد می‌کردند.
+اسلام جلوی تمام این مسائل را گرفت. تنها در یک مورد اجازه برده‌گیری داد و آن در مورد اسیران جنگی بود؛ و تازه آن نیز جنبه الزامی نداشت، بلکه در بسیاری موارد بر اساس مصالح مختلف اسیران را بی قید و شرط آزاد یا پس از پرداخت فدیه آزاد می‌کردند.
 در آن روز زندان‌هایی نبود که بتوان اسیران جنگی را تا روشن شدن وضعشان در زندان نگهداشت، و راهی جز تقسیم کردن آنها در میان خانواده‌ها و نگهداری به صورت برده نداشت.
-بدیهی است هنگامی که چنین شرائطی تغییر یابد هیچ دلیلی ندارد که امام مسلمین حکم بردگی را درباره اسیران بپذیرد می‌تواند آنها را از طریق «من» و «فداء» آزاد سازد، زیرا اسلام پیشوای مسلمین را در این امر مخیر ساخته تا با در نظر گرفتن مصالح اقدام کند، و به این ترتیب تقریباً سرچشمه‌های بردگی جدید در اسلام بسته شده است. از طرفی باید توجه داشت یکی از حکمت‌های بردگی مقابله به مثل بود اگر کشورهای کفر ملتزم و متعهد به عدم برده‌گیری باشند و پیمانی بین آنها منعقد باشد عمل کردن به این پیمان ضرورت دارد. اما اگر کشور کفر از کشور اسلامی برده بگیرد و آسوده‌خاطر باشد که کشورهای اسلامی از آنها برده نمی‌گیرند اتفاقاً این مطلب آنها را بر حمله به ممالک اسلامی جری و جسور می‌کند.
+بدیهی است هنگامی که چنین شرائطی تغییر یابد هیچ دلیلی ندارد که امام مسلمین حکم بردگی را درباره اسیران بپذیرد. می‌تواند آنها را از طریق «من» و «فداء» آزاد سازد. زیرا اسلام پیشوای مسلمین را در این امر مخیر ساخته تا با در نظر گرفتن مصالح اقدام کند، و به این ترتیب تقریباً سرچشمه‌های بردگی جدید در اسلام بسته شده است. از طرفی باید توجه داشت یکی از حکمت‌های بردگی مقابله به مثل بود. اگر کشورهای کفر ملتزم و متعهد به عدم برده‌گیری باشند و پیمانی بین آنها منعقد باشد عمل کردن به این پیمان ضرورت دارد. اما اگر کشور کفر از کشور اسلامی برده بگیرد و آسوده‌خاطر باشد که کشورهای اسلامی از آنها برده نمی‌گیرند اتفاقاً این مطلب آنها را بر حمله به ممالک اسلامی جری و جسور می‌کند.
 === گشودن دریچه آزادی ===
 اسلام برنامه وسیعی برای آزاد شدن بردگان تنظیم کرده است که اگر مسلمانان آن را عمل می‌کردند در مدتی نه چندان زیاد همه بردگان تدریجاً آزاد و جذب جامعه اسلامی می‌شدند.
-رءوس این برنامه چنین است: الف) یکی از مصارف هشتگانه زکات در اسلام خریدن بردگان و آزاد کردن آنها است (توبه / ۶۰) و به این ترتیب یک بودجه دائمی و مستمر برای این امر در بیت المال اسلامی در نظر گرفته شده که تا آزادی کامل بردگان ادامه خواهد داشت.
+رئوس این برنامه چنین است: الف) یکی از مصارف هشتگانه زکات در اسلام خریدن بردگان و آزاد کردن آنها است (توبه / ۶۰) و به این ترتیب یک بودجه دائمی و مستمر برای این امر در بیت المال اسلامی در نظر گرفته شده که تا آزادی کامل بردگان ادامه خواهد داشت.
 ب) برای تکمیل این منظور مقرراتی در اسلام وضع شده که بردگان طبق قراردادی که با مالک خود می‌بندند بتوانند از دسترنج خود آزاد شوند (در فقه اسلامی فصلی در این زمینه تحت عنوان «مکاتبه» آمده است).
@@ خط ۳۸: / خط ۳۷: @@
 ج) آزاد کردن بردگان یکی از مهمترین عبادات و اعمال خیر در اسلام است، و پیشوایان اسلام در این مسئله پیش قدم بودند، تا آنچه که در حالات علی(ع) نوشته‌اند: اعتق آلفا من کدیده:<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۴۱، ص۴۳.</ref> «هزار برده را از دسترنج خود آزاد کردند».
-د) پیشوایان اسلام بردگان را به کمترین بهانه ای آزاد می‌کردند تا سرمشقی برای دیگران باشد، تا آنجا که یکی از بردگان امام باقر(ع) کار نیکی انجام داد امام(ع) فرمود: «اذهب فانت حر فانی اکره ان استخدم رجلا من اهل الجنه؛<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۳۲.</ref> برو تو آزادی که من خوش ندارم مردی از اهل بهشت را به خدمت خود درآورم».
+د) پیشوایان اسلام بردگان را به کمترین بهانه‌ای آزاد می‌کردند تا سرمشقی برای دیگران باشد. تا آنجا که یکی از بردگان [[امام باقر(ع)]] کار نیکی انجام داد امام(ع) فرمود: «اذهب فانت حر فانی اکره ان استخدم رجلا من اهل الجنه؛<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۳۲.</ref> برو تو آزادی که من خوش ندارم مردی از اهل بهشت را به خدمت خود درآورم».
-در حالات امام سجاد علی بن الحسین(ع) آمده است: «خدمتکارش آب بر سر حضرت می‌ریخت ظرف آب افتاد و حضرت را مجروح کرد، امام(ع) سر را بلند کرد، خدمتکار گفت: و الکاظمین الغیظ حضرت فرمود: خشمم را فرو بردم عرض کرد: وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ فرمود: خدا تو را ببخشد عرض کرد: «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ فرمود: برو برای خدا آزادی».<ref>نور الثقلین، ج۱، ص۳۹۰.</ref>
+در حالات [[امام سجاد(ع)]] آمده است: «خدمتکارش آب بر سر حضرت می‌ریخت ظرف آب افتاد و حضرت را مجروح کرد، امام(ع) سر را بلند کرد، خدمتکار گفت: و الکاظمین الغیظ حضرت فرمود: خشمم را فرو بردم عرض کرد: وَ الْعافِینَ عَنِ النَّاسِ فرمود: خدا تو را ببخشد عرض کرد: «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ فرمود: برو برای خدا آزادی».<ref>نور الثقلین، ج۱، ص۳۹۰.</ref>
-هـ) در بعضی از روایات اسلامی آمده است: بردگان بعد از هفت سال خود به خود آزاد می‌شوند، چنان‌که از امام صادق(ع) می‌خوانیم: من کان مؤمنا فقد عتق بعد سبع سنین، اعتقه صاحبه ام لم یعتقه، و لا یحل خدمه من کان مؤمنا بعد سبعه سنین؛<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۳۶.</ref> کسی که ایمان داشته باشد بعد از هفت سال آزاد می‌شود صاحبش بخواهد یا نخواهد و به خدمت گرفتن کسی که ایمان داشته باشد بعد از هفت سال حلال نیست.
+هـ) در بعضی از روایات اسلامی آمده است: بردگان بعد از هفت سال خود به خود آزاد می‌شوند، چنان‌که از [[امام صادق(ع)]] می‌خوانیم:کسی که ایمان داشته باشد بعد از هفت سال آزاد می‌شود صاحبش بخواهد یا نخواهد و به خدمت گرفتن کسی که ایمان داشته باشد بعد از هفت سال حلال نیست.<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۳۶.</ref>
-در همین باب حدیثی از پیامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده که فرمود: «ما زال جبرئیل یوصینی بالمملوک حتی ظننت انه سیضرب له اجلا یعتق فیه؛<ref>همان، ص۳۷.</ref> پیوسته جبرئیل سفارش بردگان را به من می‌کرد تا آنجا که گمان کردم به زودی الاجلی برای آنها می‌شود که به هنگام رسیدن آن آزاد شوند».
+در همین باب حدیثی از [[پیامبر اسلام(ص)]] نقل شده که فرمود: «ما زال جبرئیل یوصینی بالمملوک حتی ظننت انه سیضرب له اجلا یعتق فیه؛<ref>همان، ص۳۷.</ref> پیوسته جبرئیل سفارش بردگان را به من می‌کرد تا آنجا که گمان کردم به زودی الاجلی برای آنها می‌شود که به هنگام رسیدن آن آزاد شوند».
 و) کسی که برده مشترکی را نسبت به سهم خود آزاد کند موظف است بقیه را نیز بخرد و آزاد کند.<ref>شرایع کتاب العتق؛ وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۱.</ref>
@@ خط ۵۸: / خط ۵۷: @@
 ط) کفاره بسیاری از تخلفات در اسلام آزاد کردن بردگان قرار داده شده (کفاره قتل خطا ـ کفاره ترک عمدی روزه ـ و کفاره قسم را به عنوان نمونه در اینجا می‌توان نام برد).
-ی) پاره ای از مجازات‌های سخت است که اگر صاحب برده نسبت به برده اش انجام دهد خود به خود آزاد می‌شود.<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۶.</ref>
+ی) پاره‌ای از مجازات‌های سخت است که اگر صاحب برده نسبت به برده‌اش انجام دهد خود به خود آزاد می‌شود.<ref>وسائل الشیعه، ج۱۶، ص۲۶.</ref>
 === احیای شخصیت بردگان ===
 در دوران برزخ که بردگان مسیر خود را طبق برنامه حساب شده اسلام به سوی آزادی می‌پیمایند اسلام برای احیای حقوق آنها اقدامات وسیعی کرده است، و شخصیت انسانی آنان را احیاء نموده، تا آنجا که از نظر شخصیت انسانی هیچ تفاوتی میان بردگان و افراد آزاد نمی‌گذارد و معیار ارزش را همان تقوا قرار می‌دهد، لذا به بردگان اجازه می‌دهد همه گونه پست‌های مهم اجتماعی را عهده‌دار شوند، تا آنجا که بردگان می‌توانند مقام مهم قضاوت را عهده‌دار شوند.
-در عصر پیامبر(ص) نیز مقامات برجسته ای از فرماندهی لشکر گرفته تا پستهای حساس دیگر به بردگان یا بردگان آزاد شده سپرده شد.
+در عصر پیامبر(ص) نیز مقامات برجسته‌ای از فرماندهی لشکر گرفته تا پستهای حساس دیگر به بردگان یا بردگان آزاد شده سپرده شد. بسیاری از یاران بزرگ پیامبر(ص) بردگان بودند یا بردگان آزاد شده، و در حقیقت بسیاری از آنها به صورت معاون برای بزرگان اسلام انجام وظیفه می‌کردند.
-بسیاری از یاران بزرگ پیامبر(ص) بردگان بودند یا بردگان آزاد شده، و در حقیقت بسیاری از آنها به صورت معاون برای بزرگان اسلام انجام وظیفه می‌کردند.
 سلمان و بلال و عمار یاسر و قنبر را در این گروه می‌توان نام برد، بعد از غزوه بنی المصطلق پیامبر(ص) با یکی از کنیزان آزاد شده این قبیله ازدواج کرد و همین امر بهانه آزادی تمام اسرای قبیله شد.
 === رفتار انسانی با بردگان ===
-در اسلام دستورات زیادی درباره رفق و مدارا با بردگان وارد شده تا آنجا که آنها را در زندگی صاحبان خود شریک و سهیم کرده است.
+در اسلام دستورات زیادی درباره رفق و مدارا با بردگان وارد شده تا آنجا که آنها را در زندگی صاحبان خود شریک و سهیم کرده است. پیغمبر اسلام(ص) می‌فرمود: کسی که برادرش زیر دست او است باید از آنچه می‌خورد به او بخوراند و از آنچه می‌پوشد به او بپوشاند، و زیادتر از توانایی به او تکلیف نکند.<ref>بحارالانوار، ج۷۴، ص۱۴۱، ح۱۱.</ref>
-پیغمبر اسلام(ص) می‌فرمود: کسی که برادرش زیر دست او است باید، از آنچه می‌خورد به او بخوراند و از آنچه می‌پوشد به او بپوشاند، و زیادتر از توانایی به او تکلیف نکند.<ref>بحارالانوار، ج۷۴، ص۱۴۱، ح۱۱.</ref>
-علی(ع) به غلام خود «قنبر» می‌فرمود: «من از خدای خود شرم دارم که لباسی بهتر از تو بپوشم، زیرا رسول خدا(ص) می‌فرمود: از آنچه خودتان می‌پوشید بر آنها بپوشانید و از آنچه خود می‌خورید به آنها غذا دهید».<ref>همان، ص۱۴۴، ح۱۹.</ref>
-امام صادق(ع) می‌فرماید: «هنگامی که پدرم به غلامی دستور انجام کاری می‌داد ملاحظه می‌کرد اگر کار سنگینی بود بسم اللَّه می‌گفت و خودش وارد عمل می‌شد و به آنها کمک می‌کرد».<ref>همان، ص۱۴۲، ح۱۳.</ref>
+علی(ع) به غلام خود «قنبر» می‌فرمود: «من از خدای خود شرم دارم که لباسی بهتر از تو بپوشم، زیرا رسول خدا(ص) می‌فرمود: از آنچه خودتان می‌پوشید بر آنها بپوشانید و از آنچه خود می‌خورید به آنها غذا دهید».<ref>همان، ص۱۴۴، ح۱۹.</ref> امام صادق(ع) می‌فرماید: «هنگامی که پدرم به غلامی دستور انجام کاری می‌داد ملاحظه می‌کرد اگر کار سنگینی بود بسم اللَّه می‌گفت و خودش وارد عمل می‌شد و به آنها کمک می‌کرد».<ref>همان، ص۱۴۲، ح۱۳.</ref>
-خوش رفتاری اسلام نسبت به بردگان در این دوران انتقالی به اندازه ای است که حتی بیگانگان از اسلام نیز روی آن تأکید و تمجید کرده‌اند.
+خوش رفتاری اسلام نسبت به بردگان در این دوران انتقالی به اندازه‌ای است که حتی بیگانگان از اسلام نیز روی آن تأکید و تمجید کرده‌اند.
-به عنوان نمونه «جرجی زیدان» در تاریخ تمدن خود چنین می‌گوید: «اسلام به بردگان فوق‌العاده مهربان است پیغمبر اسلام(ص) درباره بردگان سفارش بسیار نموده، از آن جمله می‌فرماید: کاری که برده تاب آن را ندارد به او واگذار نکنید، و هر چه خودتان می‌خورید به او بدهید».
+به عنوان نمونه «جرجی زیدان» در تاریخ تمدن خود چنین می‌گوید: «اسلام به بردگان فوق‌العاده مهربان است. پیغمبر اسلام(ص) درباره بردگان سفارش بسیار نموده، از آن جمله می‌فرماید: کاری که برده تاب آن را ندارد به او واگذار نکنید، و هر چه خودتان می‌خورید به او بدهید.»
-در جای دیگر می‌فرماید: «به بندگان خود کنیز و غلام نگوئید، بلکه آنها را (پسرم) و (دخترم) خطاب کنید!» قرآن نیز درباره بردگان سفارش جالبی کرده و می‌گوید: «خدا را بپرستید، برای او شریک مگیرید، با پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان همسایگان نزدیک و دور و دوستان، و آوارگان، و بردگان جز نیکوکاری رفتاری نداشته باشید، خداوند از خودپسندی بیزار است».<ref>تاریخ تمدن، ج۴، ص۵۴.</ref>
+در جای دیگر می‌فرماید: «به بندگان خود کنیز و غلام نگوئید، بلکه آنها را (پسرم) و (دخترم) خطاب کنید!» قرآن نیز درباره بردگان سفارش جالبی کرده و می‌گوید: «خدا را بپرستید، برای او شریک مگیرید، با پدر و مادر و خویشان و یتیمان و بینوایان و همسایگان نزدیک و دور و دوستان، و آوارگان، و بردگان جز نیکوکاری رفتاری نداشته باشید، خداوند از خودپسندی بیزار است».<ref>تاریخ تمدن، ج۴، ص۵۴.</ref>
-== بدترین کار انسان فروشی است ==
+=== انسان‌فروشی، بدترین معامله ===
-اصولاً در اسلام خرید و فروش بردگان یکی از منفورترین معاملات است تا آنجا که در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) آمده است: «شر الناس من باع الناس! بدترین مردم کسی است که انسانها را بفروشد».<ref>مستدرک، ج۲، کتاب تجارت، باب ۱۹، ح۱.</ref>
+در اسلام خرید و فروش بردگان یکی از منفورترین معاملات است تا آنجا که در حدیثی از پیغمبر اکرم(ص) آمده است: «شر الناس من باع الناس! بدترین مردم کسی است که انسانها را بفروشد».<ref>مستدرک، ج۲، کتاب تجارت، باب ۱۹، ح۱.</ref>
 همین تعبیر کافی است که نظر نهایی اسلام را در مورد بردگان روشن می‌سازد و نشان می‌دهد جهت‌گیری برنامه‌های اسلامی به کدام سو است.
-و از این جالب تر این که یکی از گناهان نابخشودنی در اسلام سلب آزادی و حریت از انسان‌ها و تبدیل آنها به یک متاع است، چنان‌که در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام(ص) آمده است: ان اللَّه تعالی غافر کل ذنب الا من جحد مهرا، او اغتصب اجیرا اجره، او باع رجلا حرا؛<ref>بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۱۶۸، ح۱۱.</ref> خداوند هر گناهی را می‌بخشد جز (سه گناه): کسی که مهر همسرش را انکار کند، یا حق کارگری را غصب نماید، یا انسان آزادی را بفروشد! طبق این حدیث غصب حقوق زنان، و حق کارگران، و سلب آزادی از انسانها سه گناه نابخشودنی است.
+و از این جالبتر این که یکی از گناهان نابخشودنی در اسلام سلب آزادی و حریت از انسان‌ها و تبدیل آنها به یک متاع است؛ چنان‌که در حدیثی از پیغمبر اسلام(ص) آمده است: ان اللَّه تعالی غافر کل ذنب الا من جحد مهرا، او اغتصب اجیرا اجره، او باع رجلا حرا؛<ref>بحارالانوار، ج۱۰۳، ص۱۶۸، ح۱۱.</ref> «خداوند هر گناهی را می‌بخشد جز (سه گناه): کسی که مهر همسرش را انکار کند، یا حق کارگری را غصب نماید، یا انسان آزادی را بفروشد.» طبق این حدیث غصب حقوق زنان، و حق کارگران، و سلب آزادی از انسانها سه گناه نابخشودنی است.
-همانگونه که در بالا آوردیم اسلام تنها در یک مورد اجازه برده‌گیری می‌دهد و آن در مورد اسیران جنگی است، آن هم هرگز جنبه الزامی ندارد در حالی که در عصر ظهور اسلام، و قرن‌ها بعد از آن برده‌گیری از طریق زور و حمله به کشورهای سیاه پوستان و دستگیر کردن انسانهای آزاد، و تبدیل آنها به بردگان، بسیار زیاد بود، و گاهی در مقیاس‌های وحشتناک روی آن معامله می‌شد، بطوری که در اواخر قرن ۱۸ میلادی دولت انگلستان هر سال دویست هزار برده را معامله می‌کرد، و هر سال یکصد هزار نفر را از آفریقا گرفته و به صورت بردگان به آمریکا می‌بردند.<ref>المیزان، ج۶، ص۳۶۸.</ref>
+== برده گرفتن کافر محارب ==
+اسلام از سه سبب رایج دنیای قدیم: زور، جنگ، پدر و فرزندی، فقط جنگ را (بلکه فقط کفر حربی را) مجوز بردگی شمرد.<ref>شهید مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، جلد دهم‏، ص۳۰۵</ref> آن هم هرگز جنبه الزامی ندارد در حالی که در عصر ظهور اسلام، و قرن‌ها بعد از آن برده‌گیری از طریق زور و حمله به کشورهای سیاه پوستان و دستگیر کردن انسانهای آزاد، و تبدیل آنها به بردگان، بسیار زیاد بود، و گاهی در مقیاس‌های وحشتناک روی آن معامله می‌شد. بطوری که در اواخر قرن ۱۸ میلادی دولت انگلستان هر سال دویست هزار برده را معامله می‌کرد، و هر سال یکصد هزار نفر را از آفریقا گرفته و به صورت بردگان به آمریکا می‌بردند.<ref>المیزان، ج۶، ص۳۶۸.</ref>
-=== برده گرفتن کافر محارب ===
-اسلام از سه سبب رایج دنیای قدیم: زور، جنگ، پدر و فرزندی، فقط جنگ را (بلکه فقط کفر حربی را) مجوز بردگی شمرد.<ref>شهید مطهری، یادداشتهای استاد مطهری، جلد دهم‏، ص۳۰۵</ref>
 آنچه در صدر اسلام بر «جواز» و نه «رجحان و مطلوبیت» آن حکم شده جواز به بردگی گرفتن «اسیر جنگی کافر» است که حکم جواز آن از وضعیت و امکانات آن عصر نشأت گرفته بود و حکم برده برای «کافر محارب» از کشتن و اسیر کردن او معقول تر بود؛ در آن روز زندانهایی نبود که بتوان اسیران جنگی را تا روشن شدن وضعشان در زندان نگهداشت، و همه اسیران را نیز مصلحت نبود آزاد کنند تا به اردوی دشمن بر گردند یا جاسوسی کنند؛ لذا راهی جز تقسیم کردن آنها در میان خانواده‌ها و نگهداری به صورت برده وجود نداشت. در هر عصری همه انسانها مشمول حکم اولیه اسلام در «حرمت برده گرفتن آزاد» هستند؛ نیز در عصری که قراردادهای بین‌المللی روشن و مورد پذیرش اسلام و امکان «زندانی» کردن اسیر کافر و محارب وجود دارد از بردگی گرفتن آنها اجتناب می‌شود.<ref>سایت آیین رحمت، پاسخ به شبهات کلامی، متعلق به دفتر آیت الله مکارم شیرازی</ref>
@@ خط ۱۰۹: / خط ۱۰۰: @@
 ۲. دین و آزادی، محمدتقی مصباح یزدی، مرکز مطالعات و پژوهش‌های حوزه علمیه قم، ۱۳۸۱.
-# نگاهی به بردگی، آیت الله محمد علی گرامی.
+۳. نگاهی به بردگی، آیت الله محمد علی گرامی.
-# بردگی در اسلام، محمد صادق ایرجی.
-# بردگی از دیدگاه اسلام، حسینی طباطبایی.
+۴. بردگی در اسلام، محمد صادق ایرجی.
-# بررسی تاریخی اسلام و برده داری با تکیه بر سیره معصومان، عبدالرضا عرب
-{{پایان مطالعه بیشتر}}
+۵. بردگی از دیدگاه اسلام، حسینی طباطبایی.
+۶. بررسی تاریخی اسلام و برده داری با تکیه بر سیره معصومان، عبدالرضا عرب{{پایان مطالعه بیشتر}}
 == منابع ==