automoderated، ناظمان (CommentStreams)، trustworthy
۱۶٬۱۰۵
ویرایش
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
A.rezapour (بحث | مشارکتها) بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۲: | خط ۲: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
جامعهشناسی دین چیست؟ | جامعهشناسی دین چیست؟ | ||
{{پایان سوال}} | {{پایان سوال}} | ||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
[[جامعهشناسی دین]]، فارغ از صدق و کذب گزارههای دینی، دین را به عنوان پدیدهای در کنار سایر پدیدههای جهان نگاه میکند و روابط یک جانبه یا چند جانبه دین و آموزههای دینی را با معرفت، انسان، جامعه، سیاست، ادبیات، معماری و… مورد مطالعه قرار میدهد. جامعهشناسی دین، به دین و تعالیم ادیان به عنوان پدیدهای به سانِ سایر پدیدهها مینگرد و بدون ورود به ساحت چیستی دین و امر دینی به مطالعه روابط آن با سایر پدیدههای اجتماعی میپردازد. | |||
جامعهشناسی دین به مسئله نقش و اهمیت دین به معنای عام در جامعه بشری و نیز اهمیت باورداشتها و عملکردهای گروهها و جوامع خاص (یک دین خاص) میپردازد.<ref>همیلتون، ملکلم، جامعهشناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۷ش، ص۲.</ref> میتوان گفت که جامعهشناسی دین دو مسئله اصلی و کانونی دارد یکی این است که چرا باورداشتها و عملکردهای مذهبی چنین نقش تعیینکنندهای در فرهنگ و جامعه دارند و دیگر این که چرا این باورداشتها و عملکردها چنین صورتهای گوناگونی به خود گرفتهاند.<ref>همان.</ref> علاقه بنیادین بیشتر جامعهشناسان دینی بالا بردن فهم ما از نقش دین در جامعه، تحلیل اهمیت و تأثیر دین بر تاریخ بشری و شناخت جلوههای گوناگون دین و نیروهای اجتماعی تأثیرگذار و شکلدهنده آنهاست.<ref>همان، ص۳.</ref> | جامعهشناسی دین به مسئله نقش و اهمیت دین به معنای عام در جامعه بشری و نیز اهمیت باورداشتها و عملکردهای گروهها و جوامع خاص (یک دین خاص) میپردازد.<ref>همیلتون، ملکلم، جامعهشناسی دین، ترجمه محسن ثلاثی، تهران، انتشارات تبیان، ۱۳۷۷ش، ص۲.</ref> میتوان گفت که جامعهشناسی دین دو مسئله اصلی و کانونی دارد: یکی این است که چرا باورداشتها و عملکردهای مذهبی چنین نقش تعیینکنندهای در فرهنگ و جامعه دارند و دیگر این که چرا این باورداشتها و عملکردها چنین صورتهای گوناگونی به خود گرفتهاند.<ref>همان.</ref> علاقه بنیادین بیشتر جامعهشناسان دینی بالا بردن فهم ما از نقش دین در جامعه، تحلیل اهمیت و تأثیر دین بر تاریخ بشری و شناخت جلوههای گوناگون دین و نیروهای اجتماعی تأثیرگذار و شکلدهنده آنهاست.<ref>همان، ص۳.</ref> | ||
== شاخههای جامعهشناسی دین == | ==شاخههای جامعهشناسی دین== | ||
جامعهشناسی دین دانشی است که به بررسی تجربی دین در زمینه اجتماعی آن<ref>همان، ص۱۸.</ref> میپردازد که در نتیجه هم تأثیرگذاری بر جامعه و هم تأثیرپذیری دین از سایر پدیدههای اجتماعی مورد مطالعه قرار میگیرد. البته چنین نیست که هر جامعهشناسی به همه زوایای مطالعات اجتماعی دین بپردازد، بلکه اینان غالباً به سه شیوه به مطالعات دینی دست میزدند: | |||
#کسانی که دین را به عنوان مسئله نظری اصلی در فهم کنش اجتماعی، مورد مطالعه قرار دادند. | #کسانی که دین را به عنوان مسئله نظری اصلی در فهم کنش اجتماعی، مورد مطالعه قرار دادند. | ||
خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
#کسانی که به مطالعه نقشها، سازمانها و نهضتهای دینی پرداختهاند. | #کسانی که به مطالعه نقشها، سازمانها و نهضتهای دینی پرداختهاند. | ||
البته مطالعات جامعهشناسی دین کلاسیک بیشتر به رابطه بین نظم اجتماعی و مظاهر دینی و همچنین رابطه بین دین و جامعه سرمایهداری معطوف بودهاست.<ref>علیزاده، عبدالرضا، جامعهشناسی دین، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره ۸، پاییز ۱۳۷۵ش.</ref> | البته مطالعات جامعهشناسی دین کلاسیک بیشتر به رابطه بین نظم اجتماعی و مظاهر دینی و همچنین رابطه بین دین و جامعه سرمایهداری معطوف بودهاست.<ref>علیزاده، عبدالرضا، جامعهشناسی دین، فصلنامه حوزه و دانشگاه، شماره ۸، پاییز ۱۳۷۵ش.</ref> ورنز اشتارک در کتاب جامعهشناسی دین موضوع این دانش را به سه حوزه تقسیم میکند: | ||
الف) جامعهشناسی کلان دین: این نگرش به کشف رابطه اجتماعهای فرعی دینی (گروههای دینی) با جوامع اصلی، میپردازد. زمانی این بخش را تحت عنوان «رابطه کلیسا و حکومت» مورد توجه قرار میدادند؛ اما امروز معلوم شده که این تعبیر کاملاً محدود و بکلی نامتناسب است؛ زیرا اولاً، موضوعهای مورد مطالعه از قلمرو دو مفهوم فراتر میرود و ثانیاً، رابطهای که مورد مطالعه واقع میشود فقط رابطه حقوقی و سیاسی نیست. | |||
الف) جامعهشناسی کلان دین: | |||
ب) جامعهشناسی خُرد دین: این نوع جامعهشناسی، وظیفه دارد که به زندگی و حیات داخلی (درونی) آن اجتماعها و گروههای دینی بپردازد. | ب) جامعهشناسی خُرد دین: این نوع جامعهشناسی، وظیفه دارد که به زندگی و حیات داخلی (درونی) آن اجتماعها و گروههای دینی بپردازد. | ||
خط ۲۸: | خط ۲۶: | ||
بخشهای اول و دوم، به مطالعه دین به عنوان یک مجموعه تمرکز یافته میپردازند و از دینی که دارای تجسم اجتماعی شدهاست، سخن میگویند، ولی عنوان اخیر (جامعهشناسی دین به معنای اعم) میکوشد تا تأثیر دین را که در جامعه پراکنده است، کشف کند و نقش آن را در پیدایش و شکلگیری دیگر نهادهای اجتماعی دریابد.<ref>همان.</ref> | بخشهای اول و دوم، به مطالعه دین به عنوان یک مجموعه تمرکز یافته میپردازند و از دینی که دارای تجسم اجتماعی شدهاست، سخن میگویند، ولی عنوان اخیر (جامعهشناسی دین به معنای اعم) میکوشد تا تأثیر دین را که در جامعه پراکنده است، کشف کند و نقش آن را در پیدایش و شکلگیری دیگر نهادهای اجتماعی دریابد.<ref>همان.</ref> | ||
== | ==موضوعات جامعهشناسی دین== | ||
از آنجا که هدف این علم بررسی رابطه دین و سایر پدیدههای بشری است، روشن است که ابتدا باید معلوم باشد منظور از دین چیست؟ و از آنجا که در جهان، ادیان بسیار متفاوتی وجود دارند که نامیدن همه آنها با نام دین مشکلات نظری فراوانی ایجاد میکند، جامعهشناسان دین تلاش میکنند تا تعریفی از دین ارائه کنند که شامل همه آن چیزی شود که دین نامیده شده است. در نتیجه همین واقعیت است که یکی از مهمترین مسائل مطرح شده در این دانش، تعریف دین است. | از آنجا که هدف این علم بررسی رابطه دین و سایر پدیدههای بشری است، روشن است که ابتدا باید معلوم باشد منظور از دین چیست؟ و از آنجا که در جهان، ادیان بسیار متفاوتی وجود دارند که نامیدن همه آنها با نام دین مشکلات نظری فراوانی ایجاد میکند، جامعهشناسان دین تلاش میکنند تا تعریفی از دین ارائه کنند که شامل همه آن چیزی شود که دین نامیده شده است. در نتیجه همین واقعیت است که یکی از مهمترین مسائل مطرح شده در این دانش، تعریف دین است. | ||
خط ۴۰: | خط ۳۸: | ||
اسپنسر، تونیس، زیمل، وبلن و پاره تو از جمله جامعه شناسانیاند که میتوان در لابلای آثار برجای مانده از ایشان به مطالبی در حوزه جامعهشناسی دین دست یافت.<ref>همان، ص۱۵۲–۱۵۳.</ref> ماکس وبر اولین صاحب نظری است که به جامعهشناسی دین به صورت یک علم منظم نگاه کرد. البته تمام توجه اصلی او تقریباً در مذهب کالوینیسم متمرکز است.<ref>واخ، ص۸.</ref> | اسپنسر، تونیس، زیمل، وبلن و پاره تو از جمله جامعه شناسانیاند که میتوان در لابلای آثار برجای مانده از ایشان به مطالبی در حوزه جامعهشناسی دین دست یافت.<ref>همان، ص۱۵۲–۱۵۳.</ref> ماکس وبر اولین صاحب نظری است که به جامعهشناسی دین به صورت یک علم منظم نگاه کرد. البته تمام توجه اصلی او تقریباً در مذهب کالوینیسم متمرکز است.<ref>واخ، ص۸.</ref> | ||
=== پیشینه مطالعات جامعهشناختی دین === | ===پیشینه مطالعات جامعهشناختی دین=== | ||
واکاوی و ریشهیابی پیشینه مطالعات جامعهشناختی دربارهٔ دین، جستجوگران و علاقمندان این رشته را حداقل به دو سرچشمه متفاوت رهنمون میسازد. مدخل نخست از مطالعات دینپژوهانه درحوزههای مختلفی چون تاریخ دین، مطالعات تطبیقی ادیان، مردمشناسی و حتی روانشناسی دین نشأت میگیرد. به لحاظ قدمت، مطالعات تاریخی ـ تطبیقی و تاریخی ـ انتقادیِ ادیان، مردمشناسیِ دین و جادو و روانشناسیِ دین، پیشینه بیشتری از رشته نوپای جامعهشناسی دین دارند. بهرههایی که نخستین جامعهشناسانِ دین از ادبیات دینپژوهیِ گرد آمده در این رشتههای علمی برای ساخت و پرداخت نظریات تحلیلی و تبیینی خویش بردهاند، مؤید وجود همین سبقت و تعاقب است. استفادههای فراوان دورکیم از نتایج به دست آمده از مطالعات تاریخی و تطبیقی دینپژوهان پیش از خود دربارهٔ ادیان شرقی و ابتنای نظریات و تست فرضیات جامعهشناسانه خویش با استمداد از این تحلیلهای تاریخی و هم چنین کار کسانی چون مارکس و اسپنسر که با اشراف و تسلط نسبی بر بعضی از رشتههای دین پژوهی متقدم گامهایی نیز ـ هر چند ابتدایی و لرزان ـ در درون مرزهای جامعهشناسی دین زدهاند، همگی از مصادیق همین صله و پیوند است.<ref>دین ـ جامعه و عرفی شدن، همان ص۱۴۵.</ref> | واکاوی و ریشهیابی پیشینه مطالعات جامعهشناختی دربارهٔ دین، جستجوگران و علاقمندان این رشته را حداقل به دو سرچشمه متفاوت رهنمون میسازد. مدخل نخست از مطالعات دینپژوهانه درحوزههای مختلفی چون تاریخ دین، مطالعات تطبیقی ادیان، مردمشناسی و حتی روانشناسی دین نشأت میگیرد. به لحاظ قدمت، مطالعات تاریخی ـ تطبیقی و تاریخی ـ انتقادیِ ادیان، مردمشناسیِ دین و جادو و روانشناسیِ دین، پیشینه بیشتری از رشته نوپای جامعهشناسی دین دارند. بهرههایی که نخستین جامعهشناسانِ دین از ادبیات دینپژوهیِ گرد آمده در این رشتههای علمی برای ساخت و پرداخت نظریات تحلیلی و تبیینی خویش بردهاند، مؤید وجود همین سبقت و تعاقب است. استفادههای فراوان دورکیم از نتایج به دست آمده از مطالعات تاریخی و تطبیقی دینپژوهان پیش از خود دربارهٔ ادیان شرقی و ابتنای نظریات و تست فرضیات جامعهشناسانه خویش با استمداد از این تحلیلهای تاریخی و هم چنین کار کسانی چون مارکس و اسپنسر که با اشراف و تسلط نسبی بر بعضی از رشتههای دین پژوهی متقدم گامهایی نیز ـ هر چند ابتدایی و لرزان ـ در درون مرزهای جامعهشناسی دین زدهاند، همگی از مصادیق همین صله و پیوند است.<ref>دین ـ جامعه و عرفی شدن، همان ص۱۴۵.</ref> | ||
مدخل دوم، ریشه در روندی دارد که طی آن جامعهشناسی به عنوان یک رشته علمی مستقل، راه خویش را از فلسفه و تفکرات کلامی جدا نمود و اهداف و مقاصد جدیدی را پیش روی عالمان اجتماعی قرار داد. جامعهشناسی دین به عنوان یکی از زیر شاخههای تخصصیتر جامعهشناسی، کارش را به نحو جدی و مستقل از حوالی دهه ۴۰ و ۵۰ آغاز کرده است. نخستین کارهای شناخته شده در این حوزه، ظاهراً در آمریکا انجام گرفته است و آن هم به تحقیقات میدانی راجع به تغییرات پدید آمده در میزان دینداری مردم، از طریق اندازهگیری میزان عضویت و حضور کلیسایی مربوط میشود. چنانکه همین نکته را برگر و لاکمن نیز تأیید میکنند. پس از آن، جامعهشناسی دین حداقل سه جهش تکاملی را تجربه کردهاست. نخست، بیرون جَستن از چارچوب نظری؛ دوم، گسترش مرزهای دین به بیرون از محدودههای نهادی و سازمانی آن و سوم، تلاش برای خارج کردن آن از جغرافیای غربی و مسیحی.<ref>همان، ص۱۴۶.</ref> | مدخل دوم، ریشه در روندی دارد که طی آن جامعهشناسی به عنوان یک رشته علمی مستقل، راه خویش را از فلسفه و تفکرات کلامی جدا نمود و اهداف و مقاصد جدیدی را پیش روی عالمان اجتماعی قرار داد. جامعهشناسی دین به عنوان یکی از زیر شاخههای تخصصیتر جامعهشناسی، کارش را به نحو جدی و مستقل از حوالی دهه ۴۰ و ۵۰ آغاز کرده است. نخستین کارهای شناخته شده در این حوزه، ظاهراً در آمریکا انجام گرفته است و آن هم به تحقیقات میدانی راجع به تغییرات پدید آمده در میزان دینداری مردم، از طریق اندازهگیری میزان عضویت و حضور کلیسایی مربوط میشود. چنانکه همین نکته را برگر و لاکمن نیز تأیید میکنند. پس از آن، جامعهشناسی دین حداقل سه جهش تکاملی را تجربه کردهاست. نخست، بیرون جَستن از چارچوب نظری؛ دوم، گسترش مرزهای دین به بیرون از محدودههای نهادی و سازمانی آن و سوم، تلاش برای خارج کردن آن از جغرافیای غربی و مسیحی.<ref>همان، ص۱۴۶.</ref> | ||
اهمیت موضوع دین برای جامعهشناسان، نه فی نفسه، بلکه به تبع تأثیراتی بوده است که بر حیات اجتماعی میگذارده یا از آن میپذیرفته است. مخاطبین دین در بادی امر، اگر چه افرادند و تجلی نخستین آن در ایمان و تعلق خاطر فردی است، لیکن دین مستعد آن است که به سرعت وجه اجتماعی بیابد. چنانکه با وجود تمایز ادیان از این حیث، هیچ دینی را در هیچ زمانی نمیتوان سراغ گرفت که کاملاً سرّی، درونی، ذهنی و حاشیهای باقی مانده باشد و حتی برخی از ادیان، خود را صاحب نقش و رسالت اجتماعی میشناسند. به علاوه دین نیز مانند هر پدیده اجتماعی دیگر، از تأثیرپذیری محیط نشو و نمای خویش مصون نیست؛ لذا از این حیث هم به مثابه یک متغیر وابسته، محل توجه | اهمیت موضوع دین برای جامعهشناسان، نه فی نفسه، بلکه به تبع تأثیراتی بوده است که بر حیات اجتماعی میگذارده یا از آن میپذیرفته است. مخاطبین دین در بادی امر، اگر چه افرادند و تجلی نخستین آن در ایمان و تعلق خاطر فردی است، لیکن دین مستعد آن است که به سرعت وجه اجتماعی بیابد. چنانکه با وجود تمایز ادیان از این حیث، هیچ دینی را در هیچ زمانی نمیتوان سراغ گرفت که کاملاً سرّی، درونی، ذهنی و حاشیهای باقی مانده باشد و حتی برخی از ادیان، خود را صاحب نقش و رسالت اجتماعی میشناسند. به علاوه دین نیز مانند هر پدیده اجتماعی دیگر، از تأثیرپذیری محیط نشو و نمای خویش مصون نیست؛ لذا از این حیث هم به مثابه یک متغیر وابسته، محل توجه جامعهشناسان و محمل مطالعات جامعهشناختی قرار گرفته و بی استثناء در تمامی سرفصلهای مطالعات جامعهشناسانه مطرح بوده است و همچنان دنبال میشود. مثل جامعهشناسیِ ساختها، جامعهشناسی نهادها، جامعهشناسی گروهها، جامعهشناسی نظم و تغییرات، جامعهشناسی کنش و کنش گران اجتماعی و….<ref>همان، ص۱۴۷–۱۴۸.</ref> | ||
==رویکردهای جامعهشناسی دین== | ==رویکردهای جامعهشناسی دین== |