مقصود قرآن از «نيكى آن نيست كه از پشت خانه‌ها وارد شوید»

سؤال

مقصود قرآن از آیه نیکی آن نیست که از پشت خانه‌ها وارد شوید؟

کلیات

پاسخ به دو پرسش اول بايد گفت: از برخى روايات بر مى آيد كه عرب جاهلى ـ بدون نام بردن از گروهى خاص ـ هنگام ناكامى در يك امر، از پشتِ خانه وارد مى شدند و دليل اين كار نيز تطيّر بود.[29]گويا اين كار براى ارائه ناكامى و عدم توان در انجام كار به طريق طبيعى و ورود از مجراى عادى (همچون در خانه) بوده است. بنابراين به جز رسم ياد شده در حال احرام، رسمى عام تر در ميان عرب و هنگام ناكامى در امور وجود داشته است. اما اين كه رسم ياد شده در حال احرام، مخصوص به گروه خاصى از عرب جاهلى بود يا عموميت داشت. بايد گفت كه در برخى روايات، اين رسم به انصار نسبت داده شده است،[30] اما در بعضى ديگر از روايات، تصريح شده كه انصار و ساير عرب چنين رسمى داشتند[31] بنابراين به نظر مى رسد ذكر نام انصار و تأكيد بر نسبت دادن اين رسم به آنان، يا از باب ذكر نمونه است، و يا به لحاظ رايج تر بودن اين رسم در ميان آنان، هر چند در اين گونه موارد، نقش رقابت هاى انصار و مهاجر و تلاش در بد نام كردن چهره رقيب در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله)، به ويژه پس از آن را نبايد از نظر دور داشت.

متن و ترجمه آیه

(لَیْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لکِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقی وَ أْتُوا الْبُیُوتَ مِنْ أَبْوابِها…)

شأن نزول

كانت الأنصار إذا حجوا فجاءوا لا يدخلون من أبواب بيوتهم و لكن من ظهورها، فجاء رجل فدخل من قِبَلِ باب، فكأنه عير بذلك، فنزلت هذه الآية. رواه البخاري عن أبي الوليد. «100»- أخبرنا أبو بكر التميمي، حدَّثنا أبو الشيخ، حدَّثنا أبو يحيى الرازي، حدَّثنا سهل بن عُبيد، حدَّثنا عبيدة، عن الأعمش، عن أبي سفيان، عن جابر قال:كانت قريش تدعى الحُمُس، و كانوا يدخلون من الأبواب في الإحرام، و كانت الأنصار و سائر العرب لا يدخلون من باب في الإحرام، فبينما رسول اللَّه صلى اللَّه عليه و سلم، في بستان إذ خرج من بابه، و خرج معه قُطْبَةُ بن عامر الأنصاري، فقالوا یا رسول اللَّه: إن قطبة بن عامر رجل فاجر، و إنه خرج معك من الباب. فقال له: ما حملك على ما صنعت؟ قال: رأيتك فعلته ففعلت كما فعلت، فقال: إني أَحْمِسيّ، قال: فإن ديني دينُك، فأنزل اللَّه وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها

معنای آیه

معنای لفظی و ظاهری این آیه، با توجه به معنای وضعی واژه‌های به کار رفته و نیز سیاِ آیه که در بارهٔ حج نازل شده، این است که: نیکی آن نیست که از پشتِ خانه‌ها درآیید؛ بلکه نیکی آن است که کسی تقوا پیشه کند و به خانه‌ها از درِ]ورودی[ آنها درآید. در زمان جاهلیت، مردم هنگامی که برای حج احرام می‌بستند، از درِ خانه وارد نمی‌شدند; بلکه دیوار پشت خانه را سوراخ می‌کردند و از طریق آن وارد و خارج می‌شدند. خداوند در این آیه، آنها را از این کار منع کرد. بنا بر این، هر کس به لغت عرب آشنا باشد و شأن نزول آیه را نیز بداند، معنای ظاهری این آیه را می‌فهمد. امّا ملاحظه می‌کنیم که در روایات، برای این آیه معانی دیگری ذکر شده است که هیچ‌کدام مدلول لفظی آیه نیست; ولی ممکن است با تأمل در آیه به این معانی برسیم. در روایتی که از امام باقر(علیه السلام) نقل شده، آیه را چنین معنا کرده است:(یعنی اَن یأتی الامر من وجه‌ها ایّ الامور کان) یعنی گر چه آیه در مورد حج است و راه ورود و خروج از خانه، ولی در دل خود معنایی عمیق‌تر دارد و آن این است که هر کاری که می‌خواهید انجام دهید، از راه معقول آن وارد شوید. در روایت دیگری که آن هم از امام باقر(علیه السلام) نقل شده، آمده است: (آل محمد(صلی الله علیه وآله)ابواب اللّه و سبیله) اهل بیت ابوابی هستند که با ورود بر آنها، می‌توانید به بارگاه الهی راه یابید. یعنی با وجود اهل بیت، مراجعه کردن به دیگران، بی راهه رفتن است و مانند آن است که شما از درِ ورودی خانه که برای این کار تعبیه شده است وارد نشوید و دیوار پشت خانه را سوراخ کنید و از آن راه به خانه وارد شوید. ملاحظه می‌کنید که در روایات نخست، در معنای ظاهری آیه توسعه داده شده است. به این صورت که گرچه آیه در موردی خاص است، امّا پشتوانه ی آن، معنایی کلی تر است و آن این که، برای هر کاری باید از راهش وارد شد. با این معنا، مدلول ظاهری آیه، خود مصداقی از این معنای کلّی است و نیز روایت دوم بیانگر مصداقی از این معنای کلی است.

روى العيّاشيّ و البرقيّ بالإسناد إلى جابر بن يزيد الجعفي عن الإمام أبي جعفر الباقر عليه السّلام في قوله تعالى: وَ لَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِها وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقى‌ وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها. قال: «يعني أن يأتي الأمر من وجهه، أيّ الأمور كان»[2].

و قال بعضهم: هذا مثل ضربه اللّه لهم: وَ أْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوابِها أي و أتوا البرّ من وجهه الّذي أمر اللّه به و رغّب فيه. قال الشيخ: و هو وجه حسن‌[3]. فلتجري الأمور على استقامتها المعروفة، و على سبيل الطاعة لأوامره تعالى في جميع الشئون.