حدیث ابوبکر به منزله گوش و عمر به منزله چشم پیامبر است

سؤال

در کتاب‌های شیعه روایتی از رسول خدا چنین نقل شده است: «یا علی انت منّی بمنزله السّمع و البصر» و فرمود: «ان ابابکر منّی بمنزله السّمع و ان عمر منّی بمنزله البصر». چرا شیعه حدیث اول را فضیلت علی و حدیث دوم را نقص ابوبکر و عمر می‌داند؟

عبارتی که در آن، جناب ابوبکر به منزله گوش پیامبر و جناب عمر به منزله چشم ایشان معرفی شده‌اند، بخشی از یک روایت چندسطری است، با مراجعه به متن کامل آن در می‌یابیم که حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) با این عبارات، در مقام مدح آنان نبوده، بلکه در صدد بیان مسئولیت آنها در قبال امر ولایت امیرالمؤمنین «ع» بوده‌اند و اساساً با عباراتی که در مقام مدح امیرالمؤمنین «ع» است، قابل مقایسه نمی‌باشد.

پاسخ تفصیلی:

متن و ترجمه

امام هادی(ع) از پدارنش، از امام حسین روایت کرده که پیامبر(ص) فرمود:

« إِنَّ أَبَا بَكْرٍ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ السَّمْعِ وَ إِنَّ عُمَرَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ الْبَصَرِ وَ إِنَّ عُثْمَانَ مِنِّي بِمَنْزِلَةِ الْفُؤَادِ قَالَ فَلَمَّا كَانَ مِنَ الْغَدِ دَخَلْتُ إِلَيْهِ وَ عِنْدَهُ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ(ع) وَ أَبُو بَكْرٍ وَ عُمَرُ وَ عُثْمَانُ فَقُلْتُ لَهُ يَا أَبَتِ سَمِعْتُكَ تَقُولُ فِي أَصْحَابِكَ هَؤُلَاءِ قَوْلًا فَمَا هُوَ فَقَالَ(ص) نَعَمْ ثُمَّ أَشَارَ إِلَيْهِمْ فَقَالَ هُمُ السَّمْعُ وَ الْبَصَرُ وَ الْفُؤَادُ وَ سَيُسْأَلُوَن عَنْ وَصِيِّي هَذَا وَ أَشَارَ إِلَى عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ(ع) ثُمَّ قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ يَقُولُ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ أُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا (الاسراء، آیه ۳۶.) ثُمَّ قَالَ(ع) وَ عِزَّةِ رَبِّي إِنَّ جَمِيعَ أُمَّتِي لَمَوْقُوفُونَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَ مَسْئُولُونَ عَنْ وَلَايَتِهِ وَ ذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْؤُلُونَ (صافات، آیه ۲۴.)

«ابوبکر نسبت به من مانند گوش و عمر مانند چشم و عثمان مانند قلب من است. [امام حسین] می‌فرماید: «فردا به محضر پیامبر(ص) رفتم. کنار او، امیرالمؤمنین(ع)، ابوبکر، عمر و عثمان نیز حضور داشتند. به پیامبر(ص) گفتم: «پدرم! شنیده‌ام شما درباره اصحابت چنین فرموده‌ای، جریان چیست؟» پیامبر فرمود: «آری». سپس به آنان اشاره کرد و فرمود: «آنان گوش، چشم و دل من هستند و به زودی مورد بازخواست خدا درباره جانشین من، این شخص -اشاره کردند به علی بن ابی‌طالب(ع)- قرار می‌گیرند.» بعد از آن فرمود: «خدای بلندمرتبه می‌فرماید: بدون تردید گوش و چشم و قلب تمامی آنها، مورد سؤال واقع می‌شوند. قسم به عزت پروردگارم، بی‌گمان تمامی امت من در روز قیامت بازمی‌ایستند و از آنان درباره ولایت علی سؤال می‌شود و این همان معنای کلام خداوند بلندمتربه است: آنها را نگهدارید که باید بازپرسی شوند».

»

بررسی سندی

حدیث .. در کتاب عیون اخبار الرضا(ع)

این روایت در چند منبع از منابع متقدم و متاخر شیعی نقل شده که ما آن را از کتاب عیون اخبار الرضا «ع» نقل می‌کنیم:

حَدَّثَنَا أَبُو الْقَاسِمِ عَلِیُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ الْکُوفِیُّ قَالَ حَدَّثَنَا سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ الْآدَمِیُّ عَنْ عَبْدِ الْعَظِیمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْحَسَنِیِّ قَالَ حَدَّثَنِی سَیِّدِی عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ الرِّضَا عَنْ أَبِیهِ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ عَنْ أَبِیهِ الرِّضَا عَنْ آبَائِهِ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ع

روایات معصومان «ع» به مناسبت‌های گوناگون و در شکل‌ها و اندازه‌های مختلف صادر شده است. گاهی ممکن است یک پژوهشگر در مقام تحقیق ناگزیر از تقطیع یک روایت بلند باشد؛ چرا که حجم زیاد حدیث موجب طولانی شدن متن می‌گردد و ممکن است به اصل مقصود پژوهشگر ارتباط مستقیمی نداشته باشد؛ بنابراین، گاهی چاره‌ای جز تقطیع متون بلند حدیثی نیست. نکته مهم و دقیق در گزینش جزئی از متن آن است که تمام قرائن موجود در متن اصلی که در فهم مطلب تأثیر دارد باید ذکر شود؛ به گونه‌ای که زاویه‌ای از زوایای موجود در بخش نقل شده مبهم و تاریک باقی نماند. چنانچه به این نکته دقت کافی نشود، پژوهشگر دچار آسیب تقطیع نادرست و حذف قراین شده و همچنین خواننده، دچار بدفهمی خواهد شد.

در مورد عبارت «ان ابابکر منّی بمنزله السّمع و انّ عمر منّی بمنزله البصر» که شاید در نگاه اول به صورت فضیلتی برای خلیفه اول و دوم جلوه کند، هنگامی که به متن کامل حدیث رجوع می‌کنیم، در می‌یابیم که این عبارت بخشی از یک روایت چند سطری است. به نظر می‌رسد تقطیع این روایت و نقل ناقص آن با هدف و انگیزه‌ای مشخص صورت گرفته و با حذف قراینی که در فهم آن نقش محوری دارند، نقل شده است تا بدین وسیله چنین القا شود که پیامبر اکرم در صدد بیان فضیلتی برای جناب ابوبکر و عمر و عثمان بوده‌اند؛ بنابراین، برای فهم درست یک روایت، لازم و بایسته است که به متن کامل آن مراجعه شود تا به درستی، به مقصود عبارت مورد نظر دست یافت.

«همان‌طور که ملاحظه می‌شود، سمع و بصر و فؤاد بودن خلفای سه‌گانه در این روایت، به هیچ وجه در مقام مدح نبوده؛ بلکه مسئولیت و وظیفه آنان را در قبال امر مهم ولایت امیرالمؤمنین و جانشینی آن حضرت پس از پیامبر، به آن‌ها گوشزد می‌کند؛ حال آنکه در روایتی که پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله)، امیرالمؤمنین را به منزله گوش و چشم خود معرفی می‌نمایند: «... قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلِعَلِیٍّ ع یَا عَلِیُ أَنْتَ مِنِّی بِمَنْزِلَه السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الرَّأْسِ مِنَ الْجَسَدِ وَ الرُّوحِ مِنَ الْبَدَن…؛ پیامبر اکرم به علی «ع» فرمود: ای علی تو نسبت به من به منزله گوش و چشم و سر برای جسد و روح برای بدن هستی». به وضوح دیده می‌شود که حضرت در مقام مدح علی بن ابیطالب «ع» بوده و با این عبارت فضیلتی از فضائل ایشان را برای مخاطبان بیان می‌نمایند و اساساً این دو متن را نمی‌توان با هم مقایسه نمود.