مفاتیح الجنان

سؤال

درباره کتاب مفاتیح الجنان شیخ عباس قمی توضیحاتی بدهید.

.

مفاتیح الجنان، نوشته شیخ عباس قمی، مشهورترین و مقبول‌ترین کتاب ادعیه، زیارات و اعمال مستحبی دینی در میان شیعیان است. شیخ عباس قمی این کتاب را به منظور در دسترس قرار دادن یک کتاب معتبر دعا و زیارت به نگارش درآورده است. محققان مفاتیح الجنان را کتابی خوش‌تألیف، مطابق با نیازهای عموم مخاطبان‌ و قابل اتکا از نظر محتوایی بر شمرده‌اند.

کتاب مفاتیح الجنان از سه باب تشکیل شده است و هر باب به فصل‌هایی تقسیم شده است؛ در باب اول، به موضوعاتی چون تعقیبات نمازهای یومیه، ذكر دعاهاى ايام هفته، برشمردن روزهای منتسب به هر یک از معصومان(ع) در هفته و نقل بعضی از دعاهای مشهور پرداخته شده است. باب دوم به اعمالی که مؤمن در طول سال باید انجام دهد پرداخته شده و موضوع باب سوم زیارات است.

کتاب مفاتیح الجنان دارای ملحقاتی است که برخی از سوی مؤلف و برخی دیگر، برخلاف خواست او، توسط افراد دیگر از جمله ناشران به این کتاب اضافه شده است. یکی از ملحقات مفاتیح الجنان رساله باقیات الصالحات است که توسط نویسنده به مفاتیح اضافه شده است. مفاتیح به زبان‌های مختلف ترجمه شده است و گزیده‌هایی از آن در دسترس قرار داده شده است. کتاب‌هایی برای پیرایش و مستندسازی و تکمیل مفاتیح الجنان به نگارش درآمده است.

شیخ عباس قمی در کتاب خود از منابع مختلفی استفاده کرده است. کامل الزیارات، احتجاج، اقبال الاعمال، مصباح کفعمی و بحارالانوار از جمله این منابع هستند. بر مفاتیح الجنان انتقاداتی از سوی برخی روشنفکران دینی و غیر دینی و بعضی عالمان دینی وارد شده است. احمد کسروی، عبدالکریم سروش از جمله منتقدان روشنفکر مفاتیح الجنان هستند ناصر مکارم شیرازی از جمله عالمان شیعی منتقد مفاتیح الجنان به‌شمار می‌رود.

ویژگی‌ها

کتاب مفاتیح الجنان (کلیدهای بهشت) از مشهورترین و مقبول‌ترین کتاب‌های ادعیه، زیارات و اعمال در دوره معاصر دانسته شده که نزد شیعیان جایگاهی قابل توجه پیدا کرده است. از ابتدای انتشار آن سالانه تعداد قابل توجهی از آن توسط ناشران مختلف و در اندازه‌های متفاوت به‌چاپ رسیده و از آن نسخه‌ای در خانه هر ایرانی دیده می‌شود.

شیخ عباس قمی انگیزه خود از تألیف مفاتیح را اجابت درخواست برادرانی مؤمنين برمی‌شمرده که از او درخواست کردند تا كتاب مفتاح الجنان (کتابی بازاری و غیر معتبر از مؤلفی ناشناس) را، که کتاب دعای متداول در بين مردم بود، را تهذیب کند. آنان از شیخ عباس قمی خواسته بودند که دعاهای معتبر این کتاب را حفظ کند و دعاهای غیرمعتبر را حذف نماید و ساير دعاها و زیارات معتبری که در این کتاب نیامده را به آن اضافه کند.

یکی از مشکلات کتاب‌های دعای رایج پیش از مفاتیح الجنان دستکاری‌شدن توسط مردم و ناشران مختلف بود که موجب رواج خرافات و ادعیه غیرمأثور می‌شده است. شیخ عباس قمی با تألیف مفاتیح الجنان سعی کرد که از رواج خرافات و مطالب غیرصحیح جلوگیری کند. شیخ عباس قمی خود از بیم این تحریف‌ها، در ابتدای ملحقات مفاتیح، تحریف‌کنندگان این کتاب را نفرین کرده است.

محققان خصوصیات دیگری نیز برای مفاتیح برشمرده‌اند. خصوصیاتی که از نظر آنان موجب رواج این کتاب میان مردم شده است؛ از جمله این خصوصیات می‌توان به مواردی اشاره کرد:

• خوش تألیف‌ بودن؛
• توجه به عموم مخاطبان؛
• تلفیق درست و مؤثر فارسی و عربی؛
• مأخذشناسی و تسلط بر منابع و مطالب.

نویسنده

شیخ عباس قمی در سال ۱۲۹۴ قمری (۱۲۵۴ش) در قم متولد شد. وی برای تکمیل تحصیلات دینی در سال ۱۳۱۶ قمری به نجف رفت. آیت‌الله محمد کاظم یزدی صاحب العروة الوثقی، میرزا حسین نوری، محمدتقی شیرازی، سید حسن صدر کاظمی، سید ابوالحسن نقوی از استادان او در نجف بودند.

عباس قمی عالمی پرکار بود و تألیفاتی در زمینه تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، ادعیه و دیگر علوم دینی نگاشته است. آثار او بیش از ۶۰ تألیف است. او در سال ۱۳۵۹ قمری در سن ۶۵ سالگی در نجف وفات نمود و در حرم امام علی(ع) مدفون گردید.

محتوا

کتاب مفاتیح الجنان از سه باب تشکیل شده است و هر باب به فصل‌هایی تقسیم شده است:

• باب اول: در این باب به موضوعاتی چون تعقیبات مشترک و مختص نمازهای یومیه، ذكر دعاهاى ايام هفته، اعمال و ادعیه شب و روز جمعه، برشمردن روزهای منتسب به هر یک از معصومان(ع) در هفته و نقل زيارت آنان در آن روز، نقل بعضی از دعاهای مشهور (دعای کمیل، دعای عشرات، دعای مشلول، دعای یستشیر، دعای مجیر، دعای عدیله، دعای جوشن کبیر و صغیر، دعای توسل و...)، نقل برخی مناجات‌های مشهور مانند مناجات خمس عشر امام سجاد(ع) پرداخته شده است.
• باب دوم: در این باب مؤلف به اعمالی که مؤمن در طول سال باید انجام دهد پرداخته است. نقل این اعمال در قالب ماه‌های قمری انجام شده و از ماه رجب آغاز شده است. شیخ عباس در انتهای مباحث این باب اعمال مربوط به نوروز و ماه‌های رومی را نیز اضافه کرده است. از جمله اعمال و ادعیه مشهوری که در ضمن این باب نقل شده است می‌توان به اعمال شب‌های قدر و دعاهای ابوحمزه ثمالی، دعای سحر و دعای امام حسین در روز عرفه اشاره کرد.
• باب سوم: موضوع این باب زیارات است؛ به‌جز زیارات مخصوص هر یک از چهارده معصوم(ع)، در این باب زیارت برخی امامزادگان مشهور، برخی علمای شیعه، بعضی یاران پیامبر(ص) و ائمه(ع)، اعمال و دعاهای مخصوص بعضی مساجد مشهور و زیارت قبور مؤمنین آمده است. در این باب زیاراتی چون زیارت عاشوراء، زیارت امین الله، زیارت جامعه کبیره، زیارت اربعین و زیارت وارث و برخی دعاها چون دعای عهد و دعای ندبه نقل شده است.

ملحقات

مقالهٔ اصلی: ملحقات مفاتیح الجنان

ملحقات مفاتیح الجنان مطالبی هستند که به کتاب مفاتیح الجنان افزوده شده‌اند. برخی از این ملحقات توسط خود نویسنده اضافه شده‌اند. برخی دیگر از سوی دیگران، از جمله ناشران این کتاب، افزوده شده است. نخستین ملحقات این کتاب شامل هشت مطلب است که توسط نویسنده به چاپ دوم کتاب اضافه شده است. شیخ عباس قمی دلیل این الحاق را نیازمندی مؤمنان به این ملحقات هشت‌گانه دانسته است.

ملحقات دیگر این کتاب، رساله‌ای با نام باقیات الصالحات است که مؤلف خود آن را در حاشیه مفاتیح الجنان منتشر کرده است. شیخ عباس قمی زمان فراغت خود از نگارش این رساله را جمعه ۱۹ محرم سال ۱۳۴۵ق ثبت کرده است. در چاپ‌های جدیدتر مفاتیح الجنان این رساله در پایان ملحقات شیخ عباس قمی چاپ شده است. ملحقات دیگری، مانند افزوده‌های ابتدای برخی ادعیه، که نویسنده به دلیل طولانی بودن نیاورده، یا زیارت برخی امامزادگان توسط برخی از ناشران کتاب به آن اضافه شده است.

مصادر

شیخ عباس قمی در متن کتاب مفاتیح خود از برخی مصادر این کتاب یاد می‌کند:

• کامل الزیارات نوشته محمد بن قولویه قمی (درگذشته ۳۶۸ق).
• تهذیب الاحکام نگاشته شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق)؛
• امالی اثر شیخ طوسی (درگذشته ۴۶۰ق)؛
• اعلام الوری باعلام الهدی نوشته فضل بن حسن طبرسی (درگذشته ۵۴۸ق)؛
• احتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی (قرن ششم قمری)؛
• جامع الاخبار منسوب به شعیری (قرن ششم قمری)؛
• اختیار المصباح الکبیر اثر مجدالدین علی بن حسین بن باقی قرشی حلی (قرن هفتم قمری)؛
• اقبال الاعمال نگارش سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق)؛
• الامان من اخطار الاسفار و الازمان نوشته سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق)؛
• جمال الاسبوع سید بن طاووس (درگذشته ۶۶۴ق)؛
• اشعار جامی (درگذشته ۸۹۸ق)
• بلد الامین نوشته ابراهیم بن علی کفعمی (درگذشته ۹۰۵ق)؛
• اربعة ایام اثر میرداماد (درگذشته ۱۰۴۱ق)؛
• تاریخ عالم آرای عباسی از اسکندربیگ ترکمان (درگذشته ۱۰۴۳ق)؛
• اثبات الهداة نگاشته شیخ حر عاملی (درگذشته ۱۱۰۴ق)؛
• بحار الانوار نوشته علامه مجلسی (درگذشته ۱۱۱۰ق)؛
• تحفة الزائر علامه مجلسی (درگذشته ۱۱۱۰ق)؛
• قصیده الازریة فی مدح النبی و الوصی و الآل(ع) مشهور به قصیده هائیه سروده شیخ کاظم ازری (درگذشته ۱۲۱۲ق).
• مطلع الشمس نوشته محمدحسن خان اعتمادالسلطنه (درگذشته ۱۳۱۳ق).

ترجمه‌ها و چاپ و نشر

مفاتیح به دو زبان فارسی و عربی نگاشته شده است. قسمت‌های عربی آن که متن دعاها و زیارات است توسط مترجمان مختلفی چون مهدی الهی قمشه‌ای، سید هاشم رسولی محلاتی، حسین استادولی، محمدباقر کمره‌ای، سید ابوالقاسم موسوی دامغانی و حسین انصاریان ترجمه شده است. این کتاب به زبان‌های دیگر چون انگلیسی، ترکی، فرانسوی و اسپانیایی ترجمه شده است.

کتاب مفاتیح الجنان اولین بار در سال ۱۳۴۴ق (۱۳۰۴-۱۳۰۵ش) در مشهد منتشر شد. پس از آن به‌صورت‌های مختلف و با شمارگان فراوان توسط ناشران مختلف به چاپ رسیده است. برخی چاپ‌های مفاتیح به خط نسخ و نستعلیق خوشنویسان مشهوری چون طاهر خوشنویس، عباس مصباح‌زاده و میرزا احمد زنجانی است. این کتاب بارها توسط ناشران گزیده شده است. تألیفاتی هم با هدف پیرایش و مستندسازی بر روی متن اصلی مفاتیح انجام گرفته که کلیات مفاتیح نوین نگاشته ناصر مکارم شیرازی و منهاج الحیاة فی الأدعیة و الزیارات نوشته محمدهادی یوسفی غروی از آن دست است. همچنین، عبدالله جوادی آملی کتاب به نام مفاتیح الحیات را به‌عنوان تکمله‌ای برای مفاتیح الجنان تألیف کرده که موضوع آن سبک زندگی اسلامی است.

کتاب مفاتیح الجنان در ضمن چاپ‌های فراوان آن دچار دستکاری ناروا از سوی ناشران شده که این دستکاری‌ها به‌صورت اضافاتی به‌عنوان ملحقات به متن مفاتیح الجنان اضافه شده است. این افراد هدف خود را در ابتدای ملحقات خود تکمیل مفاتیح و بی‌نیاز‌کردن مراجعان به کتاب‌های دیگر عنوان کرده‌اند. دعای پس از نماز امام حسین(ع) و امام جواد(ع) و حدیث کساء از جمله این ملحقات هستند.

انتقادات

گفته شده که از اولین منتقدان مفاتیح الجنان احمد کسروی (۱۲۶۹-۱۳۲۴ش) بوده که در مراسم کتاب‌سوزان خود مفاتیح را در کنار دیوان حافظ و سعدی، به‌عنوان کتاب‌های مخل رشد حقیقی انسان، سوزانده است. در میان روشنفکران دینی عبدالکریم سروش مفاتیح الجنان را مشحون از روایات و ادعیه بدون سند دانسته و مدعی شده که روایات و ادعیه مستند آن هم اعتباری ندارند.

ناصر مکارم شیرازی کاستی‌ها محتوایی، ضعف در ارائه اطلاعات درباره مدارک و منابع دعاها و زیارات، عدم تناسب برخی مطالب مفاتیح با شرایط زمانی جدید و وجود برخی مطالب که مایه ایراد بدخواهان می‌شود را از جمله ضعف‌های مفاتیح دانسته است.