برنامه عملی محاسبه نفس
عالمان اخلاق برای محاسبه نفس برنامه‌ای عملی به صورت روزانه ارائه داده‌اند. ساختار این برنامه از چهار بخش مشارطه، مراقبه، محاسبه و معاقبه تشکیل شده است.
بر اساس این برنامه، شخص در ابتدای روز با خود شرط می‌کند تا پایان روز، واجبات و مُحَرّمات را رعایت کند. او در طول روز از شرط و عهدی که بسته مراقبت می‌کند و هنگام شب به محاسبه و بررسی اعمال خود در آن روز می‌پردازد. او در پایان، برای مواردی که به درستی عمل کرده پاداش، و برای مواردی که خلاف شرط خود عمل کرده، مجازات در نظر می‌گیرد.
مهمترین محتوای این برنامه، رعایت واجبات و محرمات است. ترک ویژگی‌های ناپسندی که شخص به آنها مبتلا شده نیز می‌تواند جزء محتوای آن قرار بگیرد.
تعریف
بر اساس روایتی از امام صادق(ع)، محاسبه نفس یعنی انسان هر شبانه‌روز اعمال خود را به خودش عرضه کند و آن را محاسبه کند؛ اگر کار پسندیده‌ای داشت آن را زیاد کرده و اگر گناهی از او سر زده بود استغفار کند.[۱]
محاسبه نفس، مانند محاسبه و حسابرسیِ یک تاجر است که هر روز سود و زیان خود را محاسبه کرده و سعی می‌کند آنچه را باعث سود او شده زیادشده تقویت کرده و آنچه باعث زیان او شده را ترک کند.
ساختار برنامه
عالمان اخلاق برنامه‌ای عملی به صورت روزانه برای محاسبه نفس ارائه داده‌اند، که از چند بخش تشکیل می‌شود.[۲] ساختار این برنامه چنین است:
مشارطه
فرد در اول روز، با خود شرط می‌کند که تا پایان روز خلاف دستورات خدا رفتار نکند. یک روز خلاف نکردن آسان است[۲] و از نظر روان‌شناختی، این برنامه کوتاه مدت باعث می‌شود که انسان برای ادامه دادن به برنامه تشویق شود.[۳]
مشارطه به دو صورت انجام می‌شود:
- به صورت کلی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند به طور کلی همه اعمال واجب را انجام داده و کارهای حرام را ترک کند. در مشارطه به صورت کلی، فرد مشارطه را با اعضای هشت‌گانه خود (چشم، گوش، دامن، زبان، شکم، دست، پا و ذهن) انجام می‌دهد.[۲]
- به صورت جزئی: در این نوع از مشارطه فرد شرط می‌کند تا پایان روز مرتکب فعل یا رفتار ناپسندِ خاصی نشود. این شیوه برای وقتی است که انسان به صفت یا رفتار خاصی مبتلا است.[۲]
می‌توان به‌صورت همزمان از هر دو شیوه نیز بهره برد؛ به این معنا که بر رعایت واجبات و محرمات شرط کرده و در کنار آن بر ترک صفت یا رفتاری خاص نیز شرط کند.
مراقبه
کسی که مشارطه را در آغاز روز انجام داده، باید تا پایان روز مراقب باشد به شرط خود عمل کند. او باید قبل از عمل، با تفکر نسبت به انگیزه و نیت خود، مراقبت داشته باشد که خلاف اخلاق و دستورات الهی مرتکب کاری نشود. پس از عمل نیز باید مراقبت کند که با پیامدهایی مانند ریا، منّت و آزار ارزش عمل خود را از میان نبرد.
در ابتدای راه، از سخت‌گیری در مراقبه نهی شده است؛ بنابراین، انسان در ابتدای راه باید تنها نسبت به حلال و حرام مراقبت داشته باشد؛ یا تنها نسبت به یک صفت ناپسند، خود را محاسبه کند. او می‌تواند در مراحل بعد، به مراتب بالاتر مراقبه نیز بپردازد.
محاسبه
فرد باید در پایان روز، پیش از خواب به ارزیابی و حسابرسی اعمال روز بپردازد. شیوه محاسبه به این صورت است که اعمال را از ابتدای روز تا انتهای آن بررسی کرده و آنها را ارزیابی کند.[۲]
محاسبه تنها برای کارهایی که فرد باید انجام می‌داد ولی آنها را ترک کرده نیست؛ بلکه باید به کارهایی که ترک آنها واجب بود ولی مرتکب آن شده نیز، رسیدگی کند؛ به‌ویژه اینکه به نظر برخی، بیشتر افراد به کارهایی که باید انجام دهند توجه داشته و کمتر به کارهایی که نباید انجام دهند توجه دارند.[۴]
معاقبه
معاقبه به این معنا است که اگر اعمال انجام شده با ارزش‌های اخلاقی موافق بود، پاداشی مانند تفریح و غذای مناسب برای آن در نظر بگیرد، و اگر خلاف آن بود، باید مجازاتی مناسب با آن در نظر بگیرد.
برای مجازات، در ابتدا به سرزنش خود به صورت تلقین به خود پرداخته و در مراتب بعد، اعمال سختی مانند روزه انجام دهد. سفارش شده در این موارد، تشابه با عمل خلاف را نیز در نظر بگیرد؛ برای نمونه، در مورد خوردن از غذای حرام، به خود گرسنگی دهد، یا در مورد نگاه به نامحرم، چشم خود را از دیدن کارهایی که دوست دارد مثل تماشای فیلم، محروم کند. جریمه باید در مقدار و چگونگی با گناه متناسب باشد.[۵]
محتوا
رعایت واجبات و محرمات مهمترین محتوای برنامه محاسبه نفس است. ترک ویژگی‌های ناپسند که شخص به آنها مبتلا شده و یا دارا شدن ویژگی‌های نیکویی که فاقد آنها است نیز، جزء محتوای برنامه محاسبه نفس است.
در برنامه‌ریزی محاسبه نفس، باید به سه بُعد رفتاری، شناختی و هیجانی نیز توجه شود. بعد رفتاری مانند زیارت رفتن، عیادت مریض و تشییع جنازه؛ بعد شناختی مانند همنشینی با عالمان، مطالعه کتاب‌های اخلاقی و شنیدن موعظه و سخنرانی و رفع شبهات؛ بعد هیجانی و عاطفی مانند محبت به امامان(ع)، ابراز دوستی به اولیاء خدا، گریه بر مصیبت‌های اهل بیت(ع) و شادی در ایام ولادت.
جستارهای وابسته
مطالعه بیشتر
- اخلاق اسلامی، احمد دیلمی و مسعود آذربایجانی، دفتر نشر معارف.
- اخلاق اسلامی، محمد علی سادات، نشر سمت.
- گناهان کبیره، عبدالحسین دستغیب، نشر تربیت.
- نقش زمان در سرنوشت انسان ـ مهدی فقیه ایمانی، انتشارات عطر سعادت.
- گناه‌شناسی، محسن قرائتی، ستاد اقامه نماز، مرکز فرهنگی درس‌هایی از قرآن.
منابع
- ↑ مصباح یزدی، محمد تقی، پندهای امام صادق به رهپویان صادق، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۰ش، ص۲۱.
- ↑ ۲٫۰ ۲٫۱ ۲٫۲ ۲٫۳ ۲٫۴ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
- ↑ امام خمینی، چهل حدیث، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، رجاء، ۱۳۶۸ش، ص۸. (اقتباس)؛ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۲۳.(اقتباس از فصل سوم).
- ↑ پندهای امام صادق(ع) به ره جویان صادق، همان، ص۲۰۵ (اقتباس).
- ↑ دیلمی، احمد و آذربایجانی، مسعود، اخلاق اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ چهل و یکم، ۱۳۸۵ش، ص۲۳۳.