تفسیر امام حسن عسکری(ع)
تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع)، از تفاسیر روایی است. متن این کتاب تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است. در این تفسیر مجموعا ۳۷۹ حدیث ذکر شده است که بیشتر تأویل‌ها در مورد معجزات پیامبر(ص) و ائمه(ع) می‌باشد. جمع آوری این تفسیر توسط محمد بن قاسم استرآبادی دانسته شده است. در اعتبار این تفسیر در میان علمای امامیه اختلاف نظر وجود دارد. عدهای مانند شیخ صدوق روایات این کتاب را در کتاب‌های خود نقل کرده است و عدهای از فقها نیز برخی از احادیث فقهی این کتاب را قبول کرده‌اند. در مقابل عدهای مانند آیت الله خویی انتساب این تفسیر به امام حسن عسکری(ع) را باطل می‌دانند.
| تفسیر منسوب به امام حسن عسکری(ع) | |
|---|---|
 | |
| اطلاعات کتاب | |
| نویسنده | منسوب به امام حسن عسکری(ع) |
| موضوع | تفسیر قرآن تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره |
| سبک | تفسیر روایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱ جلد |
تفسير منسوب به امام حسن عسکري چند جلد بوده و الان چند جلد است؟ آيا ترجمه فارسي دارد؟
محتوای کتاب
تفسیر روایی منسوب به امام حسن عسکری(ع) تا پايان آيه ۲۸۲ سوره بقره موجود است. اين تفسير با بيان رواياتى راجع به فضائل قرآن، تأويل و آداب قرائت قرآن آغاز شده و با ذكر احاديثى مشتمل بر فضائل اهل بيت(ع)[۱] و مثالب دشمنان اهل بيت ادامه يافته است. بحث هاى متعددى نيز درباره سيره نبوى، بخصوص راجع به مناسبات پيامبر(ص) و يهوديان، مطرح شده است.
مجموعا، در اين تفسير ۳۷۹ حديث آمده است. بيشتر روايات طولانى و مفصّل است، به همين جهت، در برخى موارد ساختار روايى از بين رفته است. در برخى روايات نيز آشفتگى وجود دارد. در اين تفسير برخى آيات تأويل شده است و بيشتر تأويل‌ها درباره معجزات پيامبر(ص) و ائمه است و به اسباب نزول آيات كمتر توجه شده است.
سلسله سند روايت كتاب نشان مىدهد كه نقل اين تفسير در ميان محدّثان و فقهاى قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است.
نویسنده
مطالب تفسير را محمد بن قاسم استرآبادى، خطيب مشهور به مفسر جرجانى، كه شايد تدوين كننده تفسير نيز باشد، از دو راوى آن، يعنى ابو الحسن على بن محمد بن سيار و ابو يعقوب يوسف بن محمد بن زياد، نقل كرده است. در مقدمه این تفسير به نقل از دو راوی کتاب آمده است كه بعد از به قدرت رسيدن حسن بن زيد، آنان مجبور به مهاجرت به سامرا بعد از سال ۲۵۴ شدند. آن سال زمان آغاز امامت امام عسكرى عليه السلام بوده است[۲] در ادامه نقل شده است كه متن كل تفسير را به مدت هفت سال نزد امام فراگرفتهاند و بعد از شهادت امام به موطن خود بازگشته‌اند.
اعتبار کتاب نزد علمای شیعه
اعتبار کتاب
وثاقت و اعتبار این تفسیر با وجود قدمت آن، در بين علماى شیعه از گذشته مورد بحث بوده است. شيخ صدوق نخستين عالم امامى است كه از اين تفسير مطالب فراوانى در كتب خود نقل كرده است. ایشان در آغاز كتاب من لا يحضره الفقيه بيان داشته است كه روايات كتاب را از متون معتبر و مشهور گرفته است و از تفسیر امام حسن عسکری نیز روایاتی را نقل کرده است.
احمد بن على طبرسى در كتاب احتجاج ضمن معرفى منابع خود از تفسير امام حسن عسگرى ياد كرده است، اما به عدم اشتهار آن اشاره نموده و به اين دليل، سند روايت كتاب را به طور كامل آورده است. قطب راوندى نيز از اين تفسير، بدون اشاره به نام آن، مطلبى نقل كرده است. ابن شهر آشوب نيز از اين تفسير، با تصريح به نام آن ولى بدون ذكر سند، مطلبى آورده است.
محقق كركى(متوفى ۹۴۰) و شهيد ثانى(متوفى ۹۶۵) در اجازات خود، حديثى را از اين تفسير با ذكر طريق خود به آن آوردهاند.
مطالبى نیز در اين تفسير وجود دارد كه مورد پذیرش فقها قرار گرفته است. براى نمونه مىتوان به حديث مشهور در بيان اوصاف فقهايى كه مىتوان از آن‌ها تقليد كرد اشاره نمود[۳]
اقوال منتقدان
نخستين منتقد وثاقت تفسير امام حسن عسگري(ع)، ابن غضائرى، بود كه در الضعفاء خود، محمد بن قاسم استرآبادى نویسنده اين تفسير را فردى ضعيف و كذّاب معرفى كرده است و دو فرد مذكور در سلسله سند را كه تفسير را، به نقل از پدرانشان، از امام حسن عسكرى(ع) روايت كردهاند مجهول خوانده است. ابن غضائرى تفسير را «موضوع» يعني جعلي دانسته و جاعل آن را سهل بن احمد بن عبد اللّه ديباجى( متوفى ۳۸۰) معرفى كرده است[۴] در پاسخ به ابن غضائری، اینطور گفته‌اند که سهل بن احمد از شیعیانی بود که شیخ مفید بر جنازه وی نماز گزارده است و این موضوع اشاره بر جلالت ایشان دارد.
عدهای تفسیر امام حسن عسکری(ع) را نوشته حسن بن خالد برقى می‌دانند که در این تفسیر ۱۲۰ جزء، به املاى امام حسن عسگرى(ع) نگاشته شده است[۵] اما شيخ طوسى، برقى را جزء كسانى دانسته است كه ائمه(ع) را درك نكرده‌اند. در فهرست نسخههاى موجود در كتابخانه سيد عبد العزيز طباطبائى(متوفى بهمن ۱۳۷۴) در قم، سه نسخه با عنوان تفسير نگاشته حسن بن خالد برقى معرفى شده است، كه آن‌ها همين تفسير امام حسن عسگرى(ع) هستند و دليلى براى انتساب اين نسخهها به برقى، وجود ندارد.
در ميان فقهاى معاصر امامى، عدهای مانند آیت الله خویی، محمد جواد بلاغى و محمد تقی تستری، این تفسیر را مجعول دانسته و انتساب آن را به امام عسکری(ع) غلط می‌دانند.
مطالعه بیشتر
- رضا استادى، رساله اخرى حول التفسير المنسوب الى الامام العسكرى عليه السلام در الرسائل الاربعه عشره.
- خوئى, سعيد رضوى،« نگاهى به تفسير منسوب به امام حسن عسكرى عليه السلام».
- فصلنامه پژوهشهاى قرآنى، ش ۵- ۶( بهار و تابستان ۱۳۷۵).
منابع
- ↑ براى نمونه، حديث سد الابواب، ص۱۷
- ↑ ( التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص۹- ۱۰, قس ابن جوزى، ج۱۲، ص۷۴, آقا بزرگ طهرانى، ج۴، ص۲۸۶- ۲۸۸).
- ↑ التفسير المنسوب الى الامام ابى محمد الحسن بن على العسكرى، ص۳۰۰, نيز طباطبائى يزدى، ج۱، ص۹- ۱۰، باب التقليد، مسئله ۲۲ و شروح اين كتاب ذيل همان مسئله.
- ↑ ( علامه حلّى، ص۲۵۶- ۲۵۷, آقا بزرگ طهرانى، ج۴، ص۲۸۸، پانويس).
- ↑ ( ابن شهر آشوب، معالم العلماء، ص۳۴)،