مصحف نیریزی

نسخهٔ تاریخ ‏۱۹ دسامبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۲:۴۱ توسط Shamloo (بحث | مشارکت‌ها)
سؤال

مصحف نیریزی مربوط به چه دوره تاریخی است و چه خصوصیاتی دارد؟

مصحف نیریزی نسخه‌ای از قرآن‌های نفیس به‌خط احمد نیریزی است که در سال ۱۱۱۷ق کتابت شده و در سال ۱۳۴۴ش به‌چاپ عکسی رسید. نسخه‌های این قرآن در کتابخانه‌های ایران و جهان و مجموعه‌های شخصی موجود است.

مصحف نیریزی
مصحف نیریزی
جلد نسخه چاپ‌شده مصحف نیریزی
اطلاعات کتاب
نویسنده(خوشنویس): احمد نیریزی
تاریخ نگارش۱۱۱۷ق
سبکنسخ ایرانی
به کوششعبدالرحیم نجات
تعداد جلد۱
قطعرحلی
اطلاعات نشر
ناشرچاپخانه بانک ملی ایران
محل نشرتهران
تاریخ نشر۱۳۴۴ش
نوبت چاپاول

اين نسخه قرآن خطی با قطع رحلی کوچک به‌خط نسخِ کتابت جلی ممتاز نگاشته شده است. تمام برگه‌های این مصحف متن و حاشیهٔ تذهیب‌شده دارد. این نسخه به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۸ق تذهیب و جلد شده است. این مصحف به‌شماره ۶۴۸ در کاخ‌موزه گلستان در تهران محفوظ است.

این مصحف در سال ۱۳۴۴ش و به درخواست پهلوی اول به‌چاپ رسید. به همین دلیل، نسخه چاپ‌شده این مصحف با عنوان قرآن پهلوی یا قرآن آریامهری مشهور شد. گفته شده که حکومت پهلوی با چاپ این مصحف در پی ایجاد چهره‌ای مذهبی از خود پس از قیام مذهبی ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ شمسی بوده است.

جایگاه و ویژگی‌ها

مصحف نیریزی نسخه‌ای از قرآن‌های نفیس به‌خط احمد نیریزی است که در سال ۱۱۱۷ق کتابت شده و در سال ۱۳۴۴ش با کیفیت بالا به‌ چاپ عکسی رسید.[۱] نسخه‌های این قرآن در کتابخانه‌های ایران و جهان و مجموعه‌های شخصی موجود است.[۲]

خصوصیات این نسخه چنین ضبط شده است: قرآن رحلی کوچک (۲۵ در ۴۰) جلد روغنی به‌خط نسخ کتابت جلی ممتاز به انجام رسیده است.[۳] نیریزی زمان اتمام کتابت این نسخه را چنین ثبت کرده است: «فراغت از کتابت این مصحف در ماه شعبان المعظم از ماه‌های سال ۱۱۱۷ق صورت پذیرفت».[۴]

تمام اوراق این مصحف متن و حاشیه مُذَهَّب (تذهیب‌شده) دارد. شش صفحه پایان این مصحف حاوی دو دعای ختم تلاوت قرآن به قلم‌های نسخ و رقاع کتابت ممتاز است. نیریزی این نسخه برای محمدابراهیم‌بیک یوزباشی کتابت کرده است. این نسخه به دستور فتحعلی‌شاه قاجار در سال ۱۲۱۸ق تذهیب و جلد شده است.[۵] این مصحف به‌شماره ۶۴۸ در کاخ موزه گلستان در تهران محفوظ است.[۶]

چاپ و نشر

این مصحف در سال ۱۳۴۴ش و به درخواست پهلوی اول به‌چاپ رسید. به همین دلیل، نسخه چاپ‌شده این مصحف با عنوان قرآن پهلوی یا قرآن آریامهری مشهور شد. گفته شده که حکومت پهلوی با چاپ این مصحف در پی ایجاد چهره‌ای مذهبی از خود پس از قیام مذهبی ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ شمسی بوده است.[۷] به نقل از منابع، حکومت پهلوی، قبل‌ از چاپ‌ قرآن‌ نیریزی، با برنامه‌ریزی‌ دقیق‌ به‌ تبلیغات‌ گسترده‌ای‌ از طریق‌ رسانه‌ها و نهادهای‌ فرهنگی‌ و سیاسی‌ پرداخت‌. طبق‌ برنامه‌ریزی‌ قبلی‌ قرار بود که تعدادی‌ از این‌ قرآن‌ها به‌ عالمان و روحانیان‌ بلندپایه و برخی رؤسای کشورهای اسلامی اهدا شود. همچنین، قرار بود که این قرآن‌ها با مراسم خاصی همراه با تشریفات سلطنتی به شهرستان‌ها ارسال شود و مقامات دولتی موظف به استقبال از آن بودند.[۸]

گفته شده که تلاش حکومت پهلوی برای ایجاد مشروعیت برای خود با استفاده از چاپ این مصحف با مقاومت برخی روحانیان انقلابی طرفدار امام خمینی شده است. طبق گزارش‌های ساواک عالمان برخی شهرها از شرکت در مراسم استقبال و قبول این قرآن امتناع کردند؛ از جمله این افراد به کسانی چون آخوند ملاعلی معصومی همدانی و عبدالجلیل جلیلی یاد شده است.[۹]

نیریزی و آثارش

میرزا احمد نیریزی (زنده تا ۱۱۵۱ق) از خوشنویسان برجسته در قرن دوازدهم قمری[۱۰] و نامدارترین خوشنویس قلم نسخ ایران به‌شمار رفته است.[۱۱] قلم نسخ نیریزی را اوج نسخ ایرانی برشمرده‌اند؛ قلم نسخی که متفاوت از نسخ سایر سرزمین‌های اسلامی بوده و تحت تأثیر خط نستعلیق ظریف‌تر از آنها قلمداد شده است.[۱۲] ارزش آثار او تا به آن پایه دانسته شده که عده‌ای نگاشته‌های خود را به نام او امضاء می‌کردند تا برای آثار خود ارزش ایجاد کنند.[۱۳]

اطلاعات درباره زندگی نیریزی کم است و گفته شده که آگاهی‌های موجود تا حدی غیر قابل اعتماد است.[۱۴] گفته شده که نیریزی عمر خود را به تحریر قرآن و ادعیه گذرانده است.[۱۵] نیریزی در یکی از آثارش لقب خود را فخرالدین و لقب و نام پدر خود را شمس‌الدین سلطان‌محمد خوانده است.[۱۶] از آغاز آموزش‌های هنری او اطلاع قابل اتکایی در دست نیست، ولی ظاهراً عمده این آموزش‌ها در زادگاهش نیریز بوده است.[۱۷] به گفته برخی محققان، نیریزی در حدود سال ۱۱۰۰ق در اصفهان، پایتخت صفویان، مقیم شده است.[۱۸] بعضی محققان، این تاریخ را درست نمی‌دانند. آنان معتقدند که آثاری از نیریزی باقی مانده است که قبل از این تاریخ و در اصفهان نگاشته شده است؛ از جمله نخستین نسخه‌ای که بی‌تردید او در اصفهان نوشته دعای کمیلی است با امضاء و تاریخ «احمد النیریزی السلطانی باصفهان ۱۱۰۷».[۱۹] محققان این اثر را نشانده این می‌دانند که نیریزی به دربار شاه سلطان حسین صفوی (حکومت ۱۱۰۵ق-۱۱۳۵ق) راه یافته و به نام شاه با عنوان «سلطانی» امضاء می‌زده است.[۲۰]

عمده فعالیت‌های نیریزی در درباره آخرین شاه صفوی رقم خورده است.[۲۱] سقوط صفویان که پشتیبان نیریزی در کار خوشنویسی بودند، در کار هنری او خلل ایجاد کرد به طوری که و دست‌نوشته‌های او در این ایام کاهش یافت. از سال ۱۱۴۸ق، که آغاز پادشاهی نادرشاه افشار است تنها ۲ قطعه خط از نیریزی بازمانده است. این دو قطعه را آخرین قطعات خط او به‌شمار برده‌اند.[۲۲] برخی سالمرگ او را ۱۱۵۵ نوشته‌اند.[۲۳] گفته شده که پس از مرگ جنازه او را به کربلا منتقل کردند.[۲۴]

نیریزی را فردی پسندیده‌خصال، پرهیزکار و قناعت‌پیشه خوانده‌اند. از آثاری که به خط او دیده شده نود و نه مجلد مصحف قرآنی، هفتاد و هفت صحیفه سجادیه و بسیاری آثار دعایی و مرقعات دیگر است. او در خطوط دیگر چون نستعلق و شکسته هم تبحر داشت.[۲۵] گفته شده فقط انتساب ده نسخه از تعداد کثیر قرآن‌های منسوب به نیریزی قابل اثبات است.[۲۶]

منابع

  1. فعال عراقی، حسین، «نیریزی»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، به‌کوشش بها‌ءالدین خرمشاهی، تهران، انتشارات ناهید و دوستان، ۱۳۸۱ش، ج۲، ص۲۲۸۹.
  2. فعال عراقی، «نیریزی»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۲۲۸۹.
  3. بیانی، مهدی، احوال و آثار خوشنویسان با نمونه‌هایی از خطوط خوش، به‌کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۵۸ش، ج۴، ص۲۰.
  4. بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۴، ص۲۰.
  5. بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۴، ص۲۰.
  6. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۵.
  7. مؤمن، ابوالفتح، «قرآن پهلوی»، زمانه، شماره ۵ و ۶، ۱۳۸۱ش؛ «ورود قرآن آریامهری به سمنان و شرکت‌نکردن روحانیان در مراسم استقبال»، تارنمای مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی، انتشار: ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۹ش، بازدید: ۲۸ آذر ۱۴۰۲ش.
  8. مؤمن، «قرآن پهلوی»، زمانه؛ «ورود قرآن آریامهری به سمنان و شرکت‌نکردن روحانیان در مراسم استقبال»، تارنمای مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی.
  9. مؤمن، «قرآن پهلوی»، زمانه؛ «ورود قرآن آریامهری به سمنان و شرکت‌نکردن روحانیان در مراسم استقبال»، تارنمای مرکز بررسی‌های اسناد تاریخی.
  10. فعال عراقی، «نیریزی»، دانشنامه قرآن و قرآن‌پژوهی، ج۲، ص۲۲۸۹.
  11. سمسار، محمدحسن، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳ش، ج۷، ذیل واژه.
  12. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۵.
  13. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۳.
  14. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۰.
  15. بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۴، ص۱۹.
  16. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۱.
  17. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۱.
  18. بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۴، ص۱۰۱.
  19. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۱.
  20. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۱.
  21. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۱.
  22. سمسار، «احمد نیریزی»، ج۷، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ص۱۰۱-۱۰۲.
  23. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۲.
  24. بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۴، ص۲۰.
  25. بیانی، احوال و آثار خوشنویسان، ج۴، ص۱۹-۲۰.
  26. سمسار، «احمد نیریزی»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۷، ص۱۰۴.