ویژگی‌های اخلاقی پیامبر(ص)

سؤال

پیامبر(ص) دارای چه ویژگی‌هایی بود؟

بردباری، خوش‌خویی، راست‌گویی، امانت‌داری، صداقت، شجاعت و مهربانی برخی از اوصاف ستوده پیامبر اسلام شمرده می‌شود.

خوشخویی

در قرآن پیامبر به این وصف است که خویی والا دارد. (آیه ۴ سوره قلم)

امام صادق علیه السلام: اخلاق پیامبر خدا، [تجسّمِ] این سخن خداوند عز و جل بود: «عفو را پیشه کن و به نیکی، فرمان بده و از جاهلان، روی گردان». پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: شبیه‌ترینِ شما به من، خوش‌خوترینِ شماست. صحیح البخاری به نقل از انَس: پیامبر خدا صلی الله علیه و آله، نیک‌خوترینِ مردمان بود. مسند ابن حنبل به نقل از عایشه، در پاسخ به این سؤال که اخلاق پیامبر صلی الله علیه و آله در محیط خانه چگونه بود؟: خوش‌خوترینِ مردمان بود. نه دشنام می‌داد و نه بد زبانی می‌کرد و نه در کوچه و بازار، هیاهو به راه می‌انداخت و نه بدی را با بدی جبران می‌کرد؛ بلکه می‌بخشید و گذشت می‌کرد.

امانت‌داری

السیرة النبویّة، ابن هشام: پیش از آن که به پیامبر خدا وحی نازل شود، قریش به ایشان «امین» می‌گفتند. در اوصاف پیامبر صلی الله علیه و آله: او مردی بود که از همه قوم خود جوان‌مردتر، نیک‌خوتر، خوش برخوردتر، همسایه‌دارتر، بردبارتر، امانتدارتر، راستگوتر، و از

بد زبانی و آزارْ رسانی، به دورتر بود. هرگز دیده نشد که با کسی کشمکش و مجادله کند. خداوند، اخلاق و خصال پسندیده را در وجود ایشان جمع کرده بود تا جایی که قومش او را «امین» نامیدند و در مکّه، غالباً با لقب امین از ایشان یاد می‌شد.

راستگویی

یکی دیگر از ویژگی‌های اخلاقی پیامبر صداقت و راستی ایشان است. صداقت و راستی در گفتار و اعمال فرستادگان الهی موجب جلب اطمینان مردم به پیام آوران الهی می‌شود و زمینه را برای پذیرش دعوت آن‌ها فراهم می‌آورد. به عبارت دیگر، اعتقاد به دروغ بودن گفتار رسولان الهی سبب سلب اعتماد مردم از آن‌ها می‌شود. رسول خدا(ص) در مورد قباحت دروغگویی فرمود: مؤمن هر گاه بدون عذر دروغی بگوید هفتاد هزار ملک او را لعنت می‌کنند و بوی گندی از قلبش بیرون می‌آید که تا به عرش می‌رسد.

الطبقات الکبری به نقل از عایشه: نزد پیامبر خدا، هیچ خصلتی منفورتر از دروغ نبود و هرگاه مطّلع می‌شد که یکی از اصحابش دروغی گفته است، به او بی‌اعتنایی می‌کرد، تا آن که می‌فهمید توبه کرده است.

شجاعت

امام علی علیه السلام: در جنگ بدر، ما به پیامبر صلی الله علیه و آله پناه می‌بردیم و او از همه ما به دشمن نزدیک‌تر بود و در آن روز، از همه ما شجاعت بیشتری نشان داد. صحیح مسلم به نقل از انَس: پیامبر خدا، زیباترین و بخشنده‌ترین و شجاع‌ترینِ مردم بود. شبی، مردم مدینه صدایی شنیدند و دچار وحشت شدند. عدّه‌ای از مردم، به طرف صدا حرکت کردند. پیامبر صلی الله علیه و آله که پیش‌تر از آنها به طرف صدا رفته بود، وقتی سوار بر اسب برهنه ابو طلحه و شمشیر به دوش برمی‌گشت، آن عدّه را دید و فرمود: «نترسید، نترسید».

مهربانی

یکی از ویژگی‌های برجسته اخلاقی پیامبر اعظم(ص) نرم خویی و مهربانی آن حضرت بود این خصوصیت آن قدر ارزشمند بود که خداوند علت جذب مردم عصر بعثت را در دارا بودن همین ویژگی برای حضرت مطرح نموده است آنجا که فرمود: «فَبِما رَحمَةٍ مِن اللّهِ لِنتَ لَهُم وَلَو کُنتَ فظّاً غَلیظَ القَلبِ لانفضّوا مِن حَولِک (آل عمران:۱۵۹)؛ پس به برکت رحمت الهی (در برخورد) با مردم نرم و مهربان شدی و اگر خشن و سنگدل بودی، از اطراف تو پراکنده می‌شدند»

یکی از ویژگی‌های پیامبر(ص) مهربانی و رأفت اوست. در واقع یکی از عوامل گرایش مردم به پیامبر(ص)، خوش خلقی و مهربانی ایشان با مردم است. در آیه ۱۵۹ سوره آل عمران آمده است: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ… به مرحمت خدا بود که با خلق مهربان گشتی و اگر تندخو و سخت‌دل بودی مردم از گِرد تو متفرق می‌شدند،» قرآن در این آیه می‌فرماید: (ای رسول ما!) پس به خاطر رحمتی از جانب خدا (که شامل حال تو شده) با مردم مهربان گشته‌ای و اگر خشن و سنگدل بودی، (مردم) از دور تو پراکنده می‌شدند. خداوند جز بر پیامبر اسلام، بر هیچ‌یک از پیامبران دو نام از نام‌های خویش را اطلاق نکرده است. «رَؤُفٌ، رَحِیمٌ».

مکارم الأخلاق به‌نقل از انَس: اخلاق پیامبر خدا چنین‌بود که هرگاه یکی‌از اصحابِ خود را سه روز نمی‌دید، جویای حالش می‌شد. اگر به مسافرت رفته بود، برایش دعا می‌کرد و اگر در شهر بود، به دیدنش می‌رفت و اگر بیمار بود، از او عیادت می‌کرد.

بردباری

ویژگی دیگری که از آیات قرآن استفاده می‌شود بحث بخشش و بردباری پیامبر است خداوند متعال به پیامبر دستور می‌دهد: «خُذِ الْعَفْوَ وَ أْمُرْ بِالْعُرْفِ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْجاهِلینَ» عفو و میانه‌روی را پیشه کن (عذر مردم را بپذیر و بر آنان آسان بگیر)، و به کارهای عقل پسند و نیکو فرمان بده، و از جاهلان اعراض کن. (اعراف ۱۹۹)

پیامبر اسلام از طرف خداوند مأمور به صبر بود. در آیه سوره احقاف، آیه ۳۵ آمده که صبر کن همانگونه که پیامبران اولوا العزم قبل از تو نیز صبر کردند.

صحیح البخاری به نقل از انَس: من با پیامبر خدا راه می‌رفتم و ایشان بُردی نجرانی، با حاشیه‌ای زبر و درشت، بر تن داشت. بادیه‌نشینی از راه رسید و ردای ایشان را محکم کشید. من به گردن پیامبر صلی الله علیه و آله نگاه کردم و دیدم که حاشیه ردا، از شدّت کشیدن، روی گردن ایشان رد انداخته است. آن بادیه‌نشین، سپس گفت: ای محمّد! دستور بده از مال خدا که نزد توست، به من بدهند. پیامبر صلی الله علیه و آله به طرف او برگشت و خنده‌ای کرد و سپس دستور داد به او چیزی عطا کنند.

حیا

پیامبر خدا، با حیاتر از دخترانِ پرده‌نشین بود. پیامبر صلی الله علیه و آله چندان باشرم و حیا بود که هیچ چیز از او خواسته نمی‌شد، مگر این که آن را عطا می‌کرد.

فروتنی

یکی از ویژگی‌های اخلاقی رسول اکرم(ص) که رمز موفقیت آن حضرت و سبب جذب مردم به سوی ایشان و دین اسلام می‌شد، تواضع و فروتنی ایشان بود، امیر مؤمنان علی(ع) در بیان این ویژگی رسول اکرم(ص) می‌فرماید: پیامبر(ص) روی زمین‌می‌خورد و چون بندگان می‌نشست و به دست خود، پای‌افزار خویش را پینه می‌زد و جامه خود را وصله می‌نمود و بر مرکب بی پالان سوار می‌شد و دیگری را همراه خود سوار می‌کرد. (نهج البلاغه، خطبه160) رفتارهای متواضعانه پیامبر اکرم(ص) در حدی بود که آن حضرت با همگان غذا می‌خورد، دعوت هر کس، حتی فقیرترین مردم را می‌پذیرفت. دوست نداشت افراد پشت سر ایشان حرکت کنند و می‌فرمود: چنین کاری زمینه‌ساز کبر است. یکی دیگر از ویژگی‌های پیامبر(ص) فروتنی ایشان است. پیامبر دوست نداشت کسانی پشت سر پیامبر راه بیفتند، چون می‌فرمود این زمینه سار کبر و غرور است. او با همه غذا می‌خورد و اگر کسی او را دعوت می‌کرد، دعوت او را می‌پذیرفت، اگرچه او فقیرترین مردم بود. کارهای شخصی درون خانه را خودش انجام می‌داد، شتر را خودش تغذیه می‌کرد، خانه را جارو می‌زد، شیر گوسفندان را می‌دوشید و لباسش را خودش وصله می‌زد.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله: خداوند متعال، به من وحی فرمود که: «فروتن باشید، تا هیچ‌کس به دیگری فخر نفروشد و کسی به کسی تعدّی نکند». الطبقات الکبری به نقل از یحیی بن ابی کثیر: پیامبر خدا فرمود: «من همان گونه غذا می‌خورم که بندگان می‌خورند، و همان‌طور می‌نشینم که بندگان می‌نشینند؛ زیرا من، بنده‌ای بیش نیستم». پیامبر صلی الله علیه و آله از زمانی که خداوند عز و جل او را برانگیخت، در حال تکیه دادن غذا نخورد، و خوش نداشت که مانند پادشاهان باشد؛ امّا ما نمی‌توانیم این کار را بکنیم.