دیوان‌سالاران، ناظمان (CommentStreams)، مدیران رابط کاربری، مدیران اشتراک فشاری، پنهانگران، مدیران، trustworthy
۶۵۶
ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
Nazarzadeh (بحث | مشارکتها) جز (جایگزینی متن - ' | بازبینی =' به ' | ارزیابی کمی =') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
{{شروع متن}} | {{شروع متن}} | ||
{{سوال}} | {{سوال}} | ||
اختیار به چه معنا بوده و دارای چه انواعی است؟{{پایان سوال}} | اختیار به چه معنا بوده و دارای چه انواعی است؟ | ||
{{پایان سوال}} | |||
{{پاسخ}} | {{پاسخ}} | ||
{{درگاه|واژه‌ها}} | |||
[[حقیقت انسان|انسان]] تنها موجودی است که از [[ایمان و اراده انسان|اراده]] و [[اختیار]] کامل برخوردار است و حتی دیگر موجوداتی که اهل تکلیف و دارای اراده و اختیار هستند نیز در این حد از کمال اختیار و اراده و در نهایت انتخاب برخوردار نمی‌باشند. اختیار نیرویی است که مربوط به بُعد انسانی است و واژه آن معنای عامی دارد که در مقابل [[ادیان و جبر الهی|جبر]] محض قرار می‌گیرد. اندیشمندان مختلف، از جمله فلاسفه اسلامی، تعاریف متفاوتی از اختیار ارائه داده‌اند. نظریه‌های مختلفی مانند تفویض، کسب و امر بین الأمرین در این زمینه مطرح شده‌اند. نظریه تفویض به این معناست که انسان خود پدیدآورنده افعال خویش است و خداوند در این افعال دخالتی ندارد، در حالی که نظریه کسب بر این باور است که خداوند خالق افعال انسان است و انسان به نوعی کاسب آن افعال به شمار می‌آید. نظریه امر بین الأمرین نیز به تبیین رابطه میان اراده انسان و اراده الهی می‌پردازد و تأکید می‌کند که انسان در عین اختیار، تحت مشیت الهی قرار دارد. | |||
در ادامه، به دلایل مختلفی که برای اثبات اختیار انسان وجود دارد، اشاره خواهد شد. این دلایل شامل بداهت اختیار، استناد به آیات قرآن و احادیث اهل بیت(ع) و استدلال‌های عقلی و وجدانی است. به طور کلی، متن بر این نکته تأکید دارد که انسان مسئول اعمال خود است و خداوند به او قدرت اختیار داده است. در نهایت، اختیار انسان در مقایسه با اختیار الهی در مرتبه‌ای پایین‌تر قرار دارد، اما این اختیار به انسان اجازه می‌دهد تا با تفکر و تدبیر، راه‌های خیر و شر را انتخاب کند. | |||
'''اختیار به معنای قصد و گزینش | == مفهوم‌شناسی == | ||
=== اقسام اختیار === | |||
# '''اختیار در مقابل [[اکراه]]:''' این معنا بیشتر در امور حقوقی استفاده می‌شود، به این معنا است که عمل انسان با رضایت همراه باشد نه با تهدید و اجبار دیگران. | |||
# '''اختیار در مقابل [[اضطرار]]:''' گاهی اختیار به این معناست که انسان در شرایط خوب و مناسبی است و یک فعل را بدون هیچ خطر جانی یا مالی انجام می‌دهد یا ترک می‌کند. در مقابل فعلی که با اضطرار انجام می‌گیرد. مثل خوردن گوشت مردار که حرام است ولی در صورت اضطرار و گرسنگی شدید که منجر به مرگ می‌شود [[حلال]] می‌شود. | |||
# '''اختیار به معنای قصد و گزینش:''' انسان، راه‌های مختلف و متعددی داشته باشد و با انتخاب، اراده و قصد یکی از این چند راه را برگزیند و فعلی را انجام دهد یا ترک کند. | |||
# '''اختیار در مقابل جبر:''' گاهی اختیار در معنای وسیعی استفاده می‌شود. کاری از شخص، تنها با میل و رغبت خودش صادر شود، بدون اینکه از سوی عامل دیگری تحت فشار قرار بگیرد. | |||
'''اختیار در مقابل جبر | این معنای '''اختیار در مقابل جبر''' از معانی دیگر اختیار و حتی از فاعل بالقصد عام‌تر است؛ زیرا در این قسم، شرطی در بین نیست که فاعل کارهای گوناگون را تصور کند و پس از یک مقایسه ذهنی شوقی برای اختیار یک عمل به وجود آید و به دنبال آن تصمیم بگیرد و عزم و اراده بر انجام کاری کند. تنها شرط این است که کار از روی رضایت و رغبت فاعل انجام شود. اختیار در این معنا در مورد خدا و [[فرشتگان نگهبان انسان|فرشتگان]] و سایر مجردات نیز صادق است؛ با اینکه درباره آنها و قدر متیقّن در مورد خدا، تصور و تصدیق و… مطرح نیست، ولی عالیترین مراتب اختیار، همچنان از آن آنهاست. اگر در فاعل‌های ارادی گاهی عوامل مُضادّی نیز در نفس وجود دارد یا از خارج زیر فشار واقع می‌شود، در فاعل بالرّضا و بالتجلّی، چنین چیزی مورد ندارد. در برابر قدرت الاهی، قدرتی وجود ندارد تا او را زیر فشار گذارد. در مورد مجردات تام نیز چنین است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نهایه الحکمة|نام=محمدحسین|نام خانوادگی=طباطبایی|جلد=3|صفحه=666|فصل=صححها و علّق علیها غلامرضا الفیاضی}}</ref> | ||
مجردات تام این ویژگی را دارند که تحت تأثیر عامل خارجی واقع نمی‌شوند؛ مثلاً اگر ملائکه را مجرد دانستیم، تسبیح و تقدیس آنها اختیاری است. خود آنها تسبیح و تقدیس را می‌خواهند و دوست دارند. اما در مورد آنها اختیار به معنای قصد مسبوق به تصور و سنجش، صادق نیست؛ زیرا ذهنی ندارند و مقایسه‌ای نمی‌کنند و شوقی در آنان برانگیخته نمی‌شود و اساساً هیچ گونه تغییری در ذاتشان رخ نمی‌دهد، ولی مختار نیز هستند. پس می‌بینیم که معنای اختیار با مفهوم اراده، از نظر مصداق ممکن است فرق کند. البته اگر اراده به همان معنای قصد و عزم باشد، هر فاعلی که از روی قصد کار می‌کند، مختار است؛ ولی چنین نیست که هر فاعل [[مختاری]] به این معنا قاصد باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جبر و اختیار|نام=محمدتقی|نام خانوادگی=جعفری|صفحه=۱۰۲}}</ref> | |||
=== تفاسیر و معانی اختیار === | |||
در تفسیر اختیار چهار دیدگاه مطرح است: | |||
# دیدگاه [[تفویض]] [[معتزلی]]؛ | |||
# دیدگاه [[امر بین الأمرین]] که نظریه شیعیان است؛ | |||
# دیدگاه [[اگزیستانسیالیسم]].<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نگاه سوم به جبر و اختیار|سال=۱۳۸۴|نام=قدردان|نام خانوادگی=قراملکی|صفحه=97}}</ref> <ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جبر و اختیار|سال=1381|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|صفحه=45}}</ref> | |||
# دیدگاه [[کسب]] نیز از سوی [[اشاعره]] در مقابل نظریه جبرگرایی و در دفاع از اختیار ارائه شد؛<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلسفه علم کلام|سال=1368|نام=هری اوسترین|نام خانوادگی=ولفسن|صفحه‌ها=727و728}}</ref> ولی به دلیل ناتوانی در تبیین پدیده اختیار از سوی عالمان شیعه در گروه نظریه‌های جبر دسته‌بندی شد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جبر و اختیار|سال=۱۳۷9|نام=محمد تقی|نام خانوادگی=جعفری|صفحه=229}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نگاه سوم به جبر و اختیار|سال=۱۳۸۴|نام=قدردان|نام خانوادگی=قراملکی|صفحه‌ها=۲۴۰و۲۴۱}}</ref> | |||
===== نظریه تفویض ===== | |||
نظریه تفویض از نظریاتی است که از سوی برخی از متکلمان معتزلی‌مسلک<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جبر و اختیار|سال=۱۳۸۱|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|صفحه=366}}</ref> برای تبیین اختار انسان مطرح شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جبر و اختیار|سال=۱۳۸۱|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|صفحه=357}}</ref> بر اساس نظریه تفویض، فعل اختیاری انسان فقط توسط او پدید می‌آید و مخلوق خداوند نیست. انتساب فعل انسان به خداوند انتساب حقیقی نیست، بلکه بدین جهت است که خداوند انسان را آفریده و به او قدرت انجام فعل را عطا کرده است، ولی در انجام یا ترک فعل او دخالتی ندارد، یعنی فعل انسان از نظر تکوینی به خود او واگذار شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بحوث فی الملل و النحل|سال=۱۴۱۲|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|جلد=3|صفحه‌ها=۳۰۱و۳۰۲}}</ref> | |||
[[قاضی عبدالجبار]] استدلال کرده است که فعل انسان تابع قصد و اراده او است، آنچه که اراده کند، انجام می‌دهد، و آنچه که اراده نکند انجام نمی‌دهد، بنابراین انسان، خود پدید آورنده فعل خویش است نه خداوند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح الاصول الخمسة|تاریخ=۱۴۲۲|نام=عبدالجبار بن احمد|نام خانوادگی=قاضی|صفحه=226}}</ref> و از سوی دیگر در افعال بشر ظلم و ستم وجود دارد، و خداوند از ظلم و ستم منزه است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح الاصول الخمسة|سال=۱۴۲۲|نام=عبدالجبار بن احمد|نام خانوادگی=قاضی|صفحه=231}}</ref> او هم‌چنین به آیات متعدد [[قرآن کریم و معرفی اهداف آن|قرآنی]] و از جمله آیه ۲۹ کهف استناد کرده است که کفر و ایمان را به خود انسان واگذار کرده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح الاصول الخمسة|تاریخ=۱۴۲۲|نام=عبدالجبار بن احمد|نام خانوادگی=قاضی|صفحه‌ها=۲۳۹و۲۴۳}}</ref> | |||
به جز جبرگرابان و اشاعره، شیعیان و نیز بسیاری از عالمان معتزله مخالف نظریه تفویض هستند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بحوث فی الملل و النحل|سال=۱۴۱۲|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|جلد=3|صفحه=306}}</ref> [[شیخ صدوق محدث امامی]] قرن چهارم قمری در [[کتاب التوحید]] یک باب را به احادیث نفی جبر و تفویض اختصاص داده و ۱۲ حدیث در آن نقل کرده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=التوحید|تاریخ=۱۴۱۶|نام=محمد بن علی|نام خانوادگی=صدوق|صفحه=۳۵۹و۳۶۴}}</ref> | |||
به گفته مطهری متکلم و الاهی‌دان شیعه این عقیده هم با توحید افعالی ناسازگار است هم با توحید ذاتی.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جهان‌بینی توحیدی|سال=۱۳۸۹|نام=مرتضی|نام خانوادگی=مطهری|صفحه=۴۰}}</ref> سبحانی دیگر متکلم شیعه نیز معتقد است اندیشه تفویض اندیشه‌ای دوگانه‌گرا و ثنوی است و هیچ مسلمانی نمی‌تواند به آن باور داشته باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بحوث فی الملل و النحل|سال=۱۴۱۲|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|جلد=3|صفحه=305}}</ref> چنان‌که ملاصدرا فیلسوف نامدار شیعه نیز تفویض را با اصل توحید در خالقیت و تدبیر منافی دانسته است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اسفار|سال=۱۹۸۱|نام=محمد بن ابراهیم|نام خانوادگی=ملاصدرا|جلد=6|صفحه=۳۷۰}}</ref> | |||
===== نظریه کسب ===== | |||
نظریه کسب که اکثریت متکلمان اشعری به آن اعتقاد دارند یکی از تبیین‌هایی است که برای توضیح اختیار انسان و رابطه افعال انسان با خداوند ارائه شده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=فلسفه علم کلام|تاریخ=۱۳۶۸|نام=هری اوسترین|نام خانوادگی=ولفسن|صفحه‌ها=۷۲۷و۷۲۸}}</ref> به گفته [[سعدالدین تفتازانی]] برای سازگار کردن اختیار انسان و فاعلیت خداوند چاره‌ای جز این نیست که بگوییم خداوند خالق فعل انسان، و انسان کاسب آن است».<ref>خیالی، شرح العقاید النسفیه، ص۱۱۵–۱۱۷</ref> | |||
نظریه کسب نه تنها از طرف مخالفان اشاعره (متکلمان [[عدلیه]]) مورد نقد قرار گرفته و اِبطال گردیده است، بلکه برخی از محققان اشاعره نیز آن را کافی در حل مشکل جبر ندانسته‌اند، چنان‌که [[احمد امین مصری]] آن را تعبیر جدیدی از نظریه جبر دانسته،<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=ضحی الاسلام|نام=احمد|نام خانوادگی=امین|جلد=3|صفحه=۵۷}}</ref> و [[شیخ شلتوت]] نیز معتقد است تفسیر کسب به تقارن عادی میان فعل و قدرت انسان بدون آن که قدرت او در تحقق فعل تأثیری داشته باشد، از عهده توجیه مسئله تکلیف و اصل عدل الهی و مسؤولیت انسان بر نمی‌آید.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بحوث فی الملل و النحل|سال=۱۴۱۲|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|جلد=2|صفحه=198}}</ref> | |||
===== نظریه امر بین الامرین ===== | |||
تبیین اختیار بر اساس نظریه امر بین الامرین رویکردی است که شیعیان امامیه بر اساس آن سیر کرده‌اند. این نظریه توسط [[ائمه اهل بیت (ع)]] مطرح گردیده و مورد قبول متکلمان [[امامیه]] و نیز حکمای اسلامی قرار گرفته است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=بحارالانوار|تاریخ=۱۴۰۳|نام=محمدباقر بن محمدتقی|نام خانوادگی=مجلسی|جلد=5|صفحه=12}}</ref> | |||
بر اساس این نظریه هم انسان مالک فعل خویش و قادر بر آن است، و هم فعل او مملوک خدا و مقدور الهی است و این دو، در طول یکدیگرند نه در عرض یکدیگر. به عبارت دیگر کار انسان در عین این که مستند به [[حقیقت انسان|انسان]] است، مستند به اراده خدا نیز است؛ اما اراده و اختیار انسان در عرض اراده الهی نیست تا شریک در اراده الهی شود، بلکه در طول اراده الهی است؛ یعنی اراده و اختیار و قدرت انسان، یکی از اجزای علت تامه افعال اختیاری او است. پس انسان مجبور نیست؛ زیرا ملاک اختیار؛ یعنی قدرت و [[ایمان و اراده انسان|اراده]] در او موجود است و در عین حال او مختار علی الاطلاق نیز نیست؛ و این همان معنای امر بین امرین است که بر تمام افعال صادره از انسان حاکم است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=پاورقی اصول فلسفه و روش رئالیسم|نام=مرتضی|نام خانوادگی=مطهری|جلد=3|صفحه‌ها=۱۶۳و۱۷۴}}</ref> | |||
متکلمان [[ماتریدی]] نیز کسب را به گونه‌ای تفسیر کرده‌اند که به امر بین الأمرین بازمی‌گردد، بلکه برخی از آنان به این مطلب تصریح نیز کرده‌اند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=تاریخ و عقاید ماتریدیه|سال=۱۳۹۰|نام=لطف الله|نام خانوادگی=جلالی|صفحه=۲۶۹}}</ref> | |||
[[امام خمینی]] با استناد به آیه {{قرآن|مَا تَشَاءُونَ اِلَّا اَنْ یَشَاءَ اللَّهُ|سوره=تکویر|آیه=۲۹}} به تبیین صحیح افعال و اینکه افعال اختیاری انسان نه جبر است و نه تفویض، بر این باور است که حق در مسئله امرٌ بین الامرین است؛ یعنی جمع میان مشیت انسان و مشیت خداوند متعال.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=شرح چهل حدیث|سال=۱۳۸۸|نام=روح‌الله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی|صفحه=۵۹۹}}</ref><ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الطلب و الاراده|تاریخ=۱۳۷۹|نام=روح‌الله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی|صفحه=۳۷|مکان=تهران}}</ref> | |||
ایشان با توجه به آیه مذکور معتقد است انسان استقلالی در اصل وجود و افعال خود ندارد؛ یعنی وجود انسان عین الربط به خدای سبحان است، فعل او نیز قائم به وجود حق‌تعالی است از این رو با ربط بودن وجود انسان، فعل او نیز رابط خواهد بود. وجود رابط نیز فاقد نفسیت است، از این رو اصل وجود و افعال و اختیاری که به انسان منتسب است همگی متعلق به خدای سبحان هستند.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الطلب و الاراده|سال=۱۳۷۹|نام=روح‌الله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی|صفحه‌ها=۳۶و۳۷|مکان=تهران}}</ref> | |||
این بیان‌ها و تبیین‌ها، اگرچه در تعبیر متفاوت می‌باشند ولی به یک حقیقت اشاره دارند و آن اینکه همه افعال که تحقق پیدا می‌کنند به حق‌تعالی منتسب می‌باشند و این منافی با انتساب آنها به مخلوقات نمی‌باشد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الطلب و الاراده|تاریخ=۱۳۷۹|نام=روح‌الله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی|صفحه=۶۵|مکان=تهران}}</ref> | |||
به باور امام خمینی افعال انسانی بدون هیچ واسطه‌ای هم به حق‌تعالی و هم به خود انسان انتساب دارند، یعنی از آن جهت که انسان و افعال او تحت سیطره قدرت و علم و مشیت حق‌تعالی است به حق تعالی انتساب دارد و از این انتساب هیچ‌گونه جبری در افعال و اختیار انسان لازم نمی‌آید.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=الطلب و الاراده|سال=۱۳۷۹|نام=روح‌الله|نام خانوادگی=خمینی|ناشر=مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی|صفحه=۳۷|مکان=تهران}}</ref> | |||
=== اختیار از دیدگاه اندیشمندان === | |||
* [[قدردان قراملکی]] در پژوهش خود دوازده تعریف از نویسندگان [[مسلمان]] و [[غیرمسلمان]] را گرد آورده است.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=نگاه سوم به جبر و اختیار|سال=۱۳۸۴|نام=قدردان|نام خانوادگی=قراملکی|صفحه‌ها=۷۱و۹۶}}</ref> | |||
* اما [[جعفر سبحانی]] متکلم [[اعتقادات خاص شیعه|شیعه]] مفهوم اختیار را بی‌نیاز از تعریف دانسته و با مقایسه حرکت دست مرتعش و حرکت دست سالم از آن گذر می‌کند<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=جبر و اختیار|سال=۱۳۸۱|نام=جعفر|نام خانوادگی=سبحانی|صفحه=۳۶}}</ref> | |||
* فلاسفه [[اسلامی]] در تعریف اختیار چنین گفته‌اند: {{متن عربی|کون الفاعل بحیث ان یشاء یفعل و ان لم یشأ لم یفعل}}: یعنی اختیار عبارت از آن است که اگر فاعل اراده کند که فعلی را انجام دهد بتواند آن را انجام دهد و اگر اراده نکند آن را انجام ندهد.<ref>{{یادکرد کتاب|عنوان=اسفار|سال=۱۹۸۱|نام=محمد بن ابراهیم|نام خانوادگی=ملاصدرا|جلد=6|صفحه=۳۰۸}}</ref> | |||
* [[علامه‌طباطبائی]] هم در تعریف اختیار می‌گوید: {{متن عربی|الملاک فی اختیاریه الفعل تساوی نسبه الانسان الی الفعل و الترک}}.<ref>طباطبائی، ۱۳۶۲، ص ۱۲۲</ref> از نظر وی فعل اختیاری فعلی است که ترجیح یکی از دو طرف آن در اختیار فاعل باشد، یعنی فاعل هم قادر بر انجام فعل باشد و هم قادر بر ترک آن و برای ترجیح فعل، فاعل تأثیری از غیر نپذیرد و اگر عاملی غیر از خود فاعل موجب انجام فعل یا خود داری از آن شود فعل جبری خواهد بود.<ref>طباطبائی، الف، ص ۹۱–۹۰</ref> | |||
== دلائل اختیار انسان == | |||
* '''بداهت اختیار انسان''' | |||
نخستین دلیل اختیار انسان را بداهت این نظریه دانسته‌اند که با توجه به فطرت انسانی می‌توان آن را دریافت.<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۱۷۲.</ref> چنان‌که [[خواجه نصیرالدین طوسی]] در [[کشف المراد]]،<ref>حلی، کشف المراد، ۱۴۱۳ق، ص۳۰۸.</ref> طباطبائی و [[مطهری]] در [[اصول فلسفه و روش رئالیسم]]،<ref>طباطبائی، اصول فلسفه و روش رئالیسم، ۱۳۹۰ش، ج۳، ص۱۷۹.</ref> و سبحانی در «جبر و اختیار» به این نکته تصریح کرده‌اند.<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۳۷.</ref> | |||
* '''استناد به قرآن''' | |||
اختیارگرایان برای اثبات ادعای خود مبنی بر استناد فعل انسان به خود او به آیاتی از قرآن کریم تمسک کرده‌اند. | |||
[[محمدتقی جعفری]] فیلسوف و الاهی‌دان شیعه، آیه‌های قرآنی را در این موضوع در چند گروه دسته‌بندی کرده است: پاره‌ای از آیات، عذاب‌ها و مصیبتهای دنیوی را نتیجه رفتار انسان‌ها می‌دانند، پاره‌ای دیگر افعال انسان را به خودش نسبت می‌دهند مثل آیه {{قرآن|کُلُّ نَفْسٍ بِمَا کَسَبَتْ رَهِینَةٌ|سوره=مدثر|آیه=38}}، حدود ۸۰ آیه که ظلم را به خود انسان‌ها نسبت می‌دهند، مثل {{قرآن|أَلَمْ یَأْتِهِمْ نَبَأُ الَّذِینَ مِنْ قَبْلِهِمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَقَوْمِ إِبْرَاهِیمَ وَأَصْحَابِ مَدْیَنَ وَالْمُؤْتَفِکَاتِ ۚ أَتَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَیِّنَاتِ ۖ فَمَا کَانَ اللَّهُ لِیَظْلِمَهُمْ وَلٰکِنْ کَانُوا أَنْفُسَهُمْ یَظْلِمُونَ|سوره=توبه|آیه=70}} و آیاتی که صریحاً می‌گویند انسان‌ها در انتخاب آزاد هستند، همانند آیه {{قرآن|إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِرًا وَإِمَّا کَفُورًا|سوره=انسان|آیه=3}} که می‌گوید ما انسان را هدایت کردیم و او یا شاکر خواهد بود یا کفران خواهد ورزید.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۱–۲۳۲.</ref>. | |||
بنابر پژوهش محمد تقی جعفری، در قرآن کریم ۴۳ بار کلمه اراده به خدا نسبت داده شده و ۹۴ بار به انسان، و هیچ آیه‌ای نیست که اراده خدا را ناظر به افعال اختیاری انسان به کار برده باشد.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۲۳۴.</ref> او هم‌چنین به آیاتی اشاره می‌کند که نیتجه اراده انسان را موردِ اراده خداوند معرفی می‌کند مثل آیه {{قرآن|مَنْ کَانَ یُرِیدُ الْعَاجِلَةَ عَجَّلْنَا لَهُ فِیهَا مَا نَشَاءُ لِمَنْ نُرِیدُ ثُمَّ جَعَلْنَا لَهُ جَهَنَّمَ یَصْلَاهَا مَذْمُومًا مَدْحُورًا|سوره=اسراء|آیه=18}} و آیه {{قرآن|وَمَنْ أَرَادَ الْآخِرَةَ وَسَعَیٰ لَهَا سَعْیَهَا وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُولٰئِکَ کَانَ سَعْیُهُمْ مَشْکُورًا|سوره=اسراء|آیه=19}} | |||
* '''استناد به احادیث''' | |||
قائلان به اختیار به احادیثی از اهل‌بیت(ع) نیز استناد کرده‌اند که در آن روایات بر منافات داشتن جبر با [[عدل]] و [[حکمت]] خداوند، و با تکلیف و [[وعده]] و [[وعید]] و پاداش و کیفر الهی تصریح و تأکید شده است. | |||
[[امام علی(ع)]] در رد اندیشه آنان که [[قضا]] و [[قدر]] الهی را مستلزم مجبور بودن انسان می‌دانند، فرموده است: {{عربی|اگر چنین بود، هر آئینه ثواب و عقاب، امر و نهی و تنبیه باطل بود و وعده و وعید بی اساس، و بدکار را نکوهش و نیکوکار را ستایشی نبود.}}<ref>صدوق، التوحید، ۱۳۵۷ش، ص۳۸۰.</ref> | |||
[[محمد بن عَجْلان]] از [[امام صادق(ع)]] پرسید: {{عربی|آیا خداوند بندگان را بر انجام کارها مجبور نموده است؟ امام(ع) پاسخ داد: خداوند عادل‌تر از آن است که بنده‌ای را بر کاری مجبور سازد آن گاه او را عقوبت کند.}}<ref>صدوق، التوحید، ۱۳۵۷ش، ص۳۶۱.</ref> چنان‌که همین پاسخ از [[امام رضا(ع)]] به حسن بن علی وَشّاء نیز نقل شده است.<ref>صدوق، التوحید، ۱۳۵۷ش، ص۳۶۲.</ref> | |||
* '''استدلال‌های عقلی و وجدانی''' | |||
متکلمان عدلیه نیز، نظریه جبر را مخالف عدل الهی دانسته و با استناد به عدل و حکمت خداوند، بر مختار بودن انسان استدلال نموده‌اند،<ref>ولفسن، فلسفه علم کلام، ۱۳۶۸ش، ص۶۶۳.</ref> | |||
چنان‌که [[واصل بن عطا]] گفته است: خداوند عادل و حکیم است و روا نیست که از بندگان، خلاف آنچه که امر می‌کند خواسته، و آنان را بر کاری مجبور سازد و آن گاه مجازاتشان کند.<ref>شهرستانی، ملل و نحل، ۱۳۶۴ش، ج۱، ص۶۱.</ref> | |||
[[ابن میثم بحرانی]]، متکلم شیعه پس از اشاره به این که مختار بودن انسان امری است بدیهی و بی‌نیاز از استدلال، برای توجه‌دادن به این امر دو نکته را یادآور شده است که هر عاقلی ستایش بر نیکوکاری و نکوهش بر دشمنی را تأیید می‌کند و اگر انسان‌ها فاعل کار خود نباشند این ستایش و نکوهش معنا ندارد و نیز تصریح کرده است که ما با درک وجدانی می‌یابیم که افعالمان تابع انگیزه‌های ما هستند و اختیار، معنایی جز این ندارد.<ref>بحرانی، قواعد المرام، ۱۴۰۶ق، ص۱۰۸.</ref> | |||
محمد تقی جعفری در کتاب جبر و اختیار خود چند پدیده را در زندگی انسان به عنوان دلیل بر اختیار معرفی می‌کند که عبارتند از ندامت و پشیمانی، احساس مسئولیت، ننگ و عار، اختلاف انگیزه‌های انجام تکلیف، و بالاخره اخلاق.<ref>جعفری، جبر و اختیار، ۱۳۷۹ش، ص۱۷۱–۱۸۵.</ref> در منابع دیگر نیز اموری هم‌چون تفکر و تصمیم، تردید در تصمیم، مسئولیت‌پذیری و وعده، مباهات و افتخارکردن، و تشویق و مجازات به عنوان نشانه‌های اختیار ذکر شده‌اند.<ref>قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۷۸–۸۳.</ref> | |||
با نگاه دینی نیز فرستادن پیامبران و تکلیف برای انسان‌ها فقط با فرض مختاربودن انسان‌ها ممکن است و بدون اختیار، دعوت انسان‌ها به خودسازی و انجام وظایف لغو خواهد بود.<ref>سبحانی، جبر و اختیار، ۱۳۸۱ش، ص۳۷؛ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۷.</ref> گروهی از فیزیک‌دانان نیز با تکیه بر اصل عدم قطعیت در [[فیزیک کوانتومی]] در مقابل [[موجبیت نیوتنی]] بر امکان اختیارمندی انسان تأکید کرده‌اند.<ref>باربور، دین و علم، ۱۳۹۵ش، ص۴۲۳؛ قدردان قراملکی، نگاه سوم به جبر و اختیار، ۱۳۸۴ش، ص۱۸۶.</ref> | |||
عالیترین مراتب اختیار، مخصوص به خدای متعال است زیرا نه تنها تحت تأثیر هیچ عامل خارجی قرار نمی‌گیرد بلکه از تضاد گرایش‌های درونی هم منزه است. | |||
اما موجوداتی مانند انسان دارای مرتبه نازلتری از اختیار هستند و کم بیش اراده آنان تحت تأثیر عوامل بیرونی و درونی شکل می‌گیرد. | |||
انسان مسؤول کارهای خود است، ولی این خداوند متعال است که او را مسئول کرده است. بلکه خداوند به او قدرت اختیار را داده و به او اجازه داده است که اعمال خود را از طریق تدبّر و اختیار خود انجام دهد. | |||
و اینکه گفته می‌شود: خداوند اختیار را در انسان قرا داده تا وی اراده خیر یا شرّ کند، درست نیست و این دقیقاً نظر اشاعره و جبریّون می‌باشد. خداوند در قرآن کریم می‌فرماید:{{قرآن |ا أَصابَکَ مِنْ حَسَنَةٍ فَمِنَ اللَّهِ وَ ما أَصابَکَ مِنْ سَیِّئَةٍ فَمِنْ نَفْسِکَ وَ أَرْسَلْناکَ لِلنَّاسِ رَسُولاً وَ کَفی بِاللَّهِ شَهیداً| سوره = نساء| آیه = 79| ترجمه = آنچه نیکی و نعمت و خوشی بتو برسد از جانب خداست و آنچه بدی و نقمت و زحمت بتو برسد از جانب خود توست}} | |||
پس این گفته درست نیست که: هرنوع اراده انسان در طول اراده خدا قرار دارد حتّی اراده انجام گناه. | |||
چون خداوند درجای دیگر می‌فرماید: | |||
{{قرآن|إِنَّا هَدَیْناهُ السَّبیلَ إِمَّا شاکِراً وَ إِمَّا کَفُوراً|سوره=انسان|آیه=3|ترجمه=ما راه را به او نشان دادیم و طریق را برای او روشن ساختیم (تا اینکه شناختن حق از باطل برای او مقدور و متمکن باشد و راه خیر و شرّ را بوسیله دین و ادلّه عقل و شرع که برای عموم مکلّفین تعمیم دارد نمایاندیم) و او مختار است که یا بحسن اختیار خود شکر خدای متعال را (که اعتراف بنعم اوست) بجای آورد (و بدین سبب بحق برسد) یا نعم خدا را کفران کند (و احسان او را منکر شود و در اینصورت از راه صواب دور و گمراه باشد و بحسب اختیارش مجازات گردد.}} | |||
لذا این خود انسان است که می‌تواند با استفاده از رهنمودهای انبیاء و با مراجعه به عقل خود، طالب نفع و مصلحت باشد وی ا می‌تواند نفع و مصلحت را رها کرده و با عدم استفاده از رهنمودهای انبیاء و عدم پیروی از دستور العمل‌های عقل، راه شرّ را انتخاب کرده و منفعت، مصلحت و سعادت خود را تباه سازد. | |||
== جستارهای وابسته == | |||
{{ستون|۲}} | |||
* [[فطرت خداپرستی و مسئله اختیار]] | |||
* [[برهان‌های اثبات خدا]] | |||
* [[امکان درک ذات پروردگار]] | |||
* [[عصمت و اختیار معصومین]] | |||
* [[ضرورت خداشناسی]] | |||
* [[تناقض اختیار خدا با سایر صفات الهی]] | |||
{{پایان}} | |||
== منابع == | == منابع == | ||
{{پانویس}} | {{پانویس|۲}} | ||
{{شاخه | {{شاخه | ||
| شاخه اصلی = کلام | | شاخه اصلی =کلام | ||
| شاخه فرعی۱ = عدل الهی | | شاخه فرعی۱ =عدل الهی | ||
| شاخه فرعی۲ = جبر و اختیار | | شاخه فرعی۲ =جبر و اختیار | ||
| شاخه فرعی۳ = | | شاخه فرعی۳ = | ||
}} | }} | ||
{{تکمیل مقاله | {{تکمیل مقاله | ||
| شناسه = | | شناسه = | ||
| تیترها = | | تیترها = | ||
| ویرایش = | | ویرایش = | ||
| لینک‌دهی = | | لینک‌دهی = | ||
| ناوبری = | | ناوبری = | ||
| نمایه = | | نمایه = | ||
| تغییر مسیر = | | تغییر مسیر = | ||
| ارجاعات = | | ارجاعات = | ||
| بازبینی نویسنده = | | بازبینی نویسنده = | ||
| | | بازبینی = | ||
| تکمیل = | | تکمیل = | ||
| اولویت = | | اولویت = ب | ||
| کیفیت = | | کیفیت = ب | ||
}} | }} | ||
{{پایان متن}} | {{پایان متن}} | ||