مشروعیت حکومت در اسلام: تفاوت میان نسخه‌ها

معنای مشروعیت حکومت: یکی از مفاهیمی که هر حکومتی خواسته یا ناخواسته به آن مَحَک زده می‌شود و موجب التزام حکومت نسبت به آن می‌شود، مشروعیت است؛ لذا در تفکر سیاسی حکومت‌ها، مفهوم مشروعیت دارای جایگاه خاصی است. البتّه مشروعیتی که در فلسفه سیاست از آن سخن می‌رود، معنائی خاص دارد و می‌توان گفت این واژه در فرهنگ سیاسی مرادف «قانونی بودن» است لذا مشروع بودن یک حکومتی، قانونی بودن آن قلمداد می‌گردد<ref>ر. ک. مصباح یزدی، محمدتقی، حکومت و مشروعیت، فصلنامه کتاب نقد، شماره ۷، ص۴۳.</ref> به گونه‌ای که گروهی حق حاکمیت بر مردم داشته و مردم نیز در قبال، موظف به اطاعت باشند.

ملاک مشروعیت حکومت‌ها: یکی از رهیافت‌های مهم در این بحث تبیین ملاک مشروعیت و قانونمندی حکومت‌هاست که یک حکومت به چه چیز می‌تواند مشروعیت یافته و موجب التزام عملی برای مردم شود. با یک رویکرد تاریخی در باب حکومت‌ها و ملاک مشروعیت آن‌ها در می‌یابیم که ملاکات به حسب اجتماعات مختلف، متفاوت بوده است.

گروهی بر آنند هر حکومتی برای سعادت افراد جامعه تلاش کند قانونی است. پس منشأ الزام‌آوری این است که حکومت به دنبال سعادت مردم باشد. (حال مفهوم سعادت در آن جامعه در چه چیزی تجلی و تبلور دارد، بحث دیگری است). امّا در میان این نظرات، نظریه دیگری هم هست و آن این است که معیار مشروعیت یافتن یک حکومت‎، الهی بودن آن است و حکومت دینی بر همین اعتقاد بنا نهاده شده است.<ref>همان، ص۴۴–۴۶.</ref> در این مقاله به تبیین مشروعیت در حکومت دینی می‌پردازیم و نقد نظریات دیگر را به مجال دیگر وا می‌گذاریم.

مشروعیت حکومت در اسلام: در اندیشه سیاسی و نیز فقهی ـ کلامی اسلام، مشروعیت حکومت و نیز حقانیت آن به ذات حضرت احدیت بر می‌گردد و این از گزاره‌های ثابت و غیرقابل تغییر در فرهنگ و تفکر سیاسی اسلام است؛ چرا که در پرتو این اعتقاد، خداست که مالک اصلی و سلطان حقیقی و حاکم مطلق است، چنان‌که در تنزیل شریف در موارد متعددی به این مطلب تصریح شده است، از جمله آنجا که می‌فرماید: «الا له الحکم»<ref>سوره انعام، آیه ۶۲.</ref> و «اِن الحکم الا الله»<ref>سوره انعام، آیه ۵۷.</ref> و «قُل اِن الامر کله لله»<ref>سوره آل عمران، آیه ۱۵۴.</ref> و «قل اللهمّ مالک الملک تؤتی الملک من تشاء و تنزع الملک ممن تشاء و تعزّ من تشاء و تذل من تشاء بیدک الخیر انک علی کل شیء قدیر»<ref>سوره آل عمران، آیه ۲۶.</ref> و بسیاری دیگر از آیات شریفه که دلالت مطابقی بر اختصاص منصب حکومت و فرمانروائی به ذات حضرت احدیت و این‌که هیچ‌کس را غیر از او حق حکومت بر احدی نیست، دارد. پس آنچه را او فرمان داده و حکم می‌کند حق و مشروع است و از آن‌جا که مسلمین بر این اعتقادند که خدای تعالی احکامش در جهت مصالح بندگانش بوده و از جهتی مطابق با ارزش‌های اخلاقی است، لذا فرمانبرداری از فرامین و دستورات او را بر خود لازم می‌بینند؛ بنابراین مشروعیت به معنای التزام‌آوری دینی برای مردم جز در حکومت الله بر مردم تصور مثبت و بلکه معقول ندارد. و از آن‌جا که او در حکومت خود، مختار است از این روی می‌تواند به هر کس که بخواهد این حاکمیت را یا مقداری از آن را ببخشد و بدین صورت کسی را برای حاکمیت بر جامعه‌ای معین نماید. «انَّ ربَّکَ فعالٌ لما یرید»<ref>سوره هود، آیه ۱۰۷.</ref> و از این روست که در نظام سیاسی اسلام، حکومت آن شخص نیز مشروعیت می‌یابد.

نقش مردم در حکومت الهی: در خصوص نقش مردم در حکومت دینی که خود از گزینه‌های بسیار درخشان در مباحث حقوقی و سیاسی به شمار می‌آید، باید گفت که مردم در حکومت دینی نقش به سزائی دارند. بنگرید: هر حکومت به اعتباری، دو جنبه می‌تواند داشته باشد. جنبه مشروعیت داشتن و جنبه عینیت یافتن و این‌ها دو امر متفاوت هستند. با توجه به آنچه که در تبیین مشروعیت حکومت دینی گذشت مردم نسبت به حکومت، مشروعیت آفرین نیستند؛ یعنی حقانیت و الهی بودن و به تبع آن التزام آوری، امری است خاص حضرت احدیت همان‌طور که گذشت. امّا نسبت به جنبه دوم حکومت یعنی مقبولیت داشتن و عینیت یافتن، مردم نقشی اساسی داشته و عنصر مهم در تحقق حکومت و عینیت بخشیدن به آن هستند؛ بدین معنا که اگر در جهت تحقق حکومت، اقدامی ننمایند، حکومت دینی نیز محقق نخواهد شد و اگر آن را پذیرفتند و در جهت تحقق آن کوشیدند، بدون شک برپا خواهد شد و مصداق بارز آن برپائی حکومت پیغمبر(ص) بود که مسلمین با اشتیاق وافر برای حکومتش آغوش باز کرده و در تحققش از هرگونه کمک دریغ نورزیدند و همین باعث تحکیم پایه‌های حکومت نبوی گردید. و از طرفی عدم پذیرش و تحرّک مردم نسبت به حکومت امیرالمؤمنین(ع) موجب عدم برپایی حکومتش حدود ۲۵ سال گردید (این مقام هم‌اکنون در بیان تبیین علل و اسباب آن نمی‌باشد) و تحقق حکومت چهار سال و چند ماهه او هم به جهت روی آوری جامعه به ایشان بود و نباید این نکته مهم را فراموش کرد که ولایت و حکومت آن حضرت(ع) همان‌طور که در زمان خلافتش مشروعیت داشت در همان ۲۵ سال کنار زدنش از حکومت نیز چنین بود، لکن به جهت عدم اقدام مردم در زمینه عینیت بخشیدن به آن، محقق نشد.