نفس اماره: تفاوت میان نسخه‌ها

۱. نفس امّاره: همان نفس سرکش است که انسان را به گناه فرمان می‌دهد و به هر سو می‌کشاند؛ لذا به او اماره گفته‌اند. در این مرحله عقل و ایمان آن قدرت را ندارد که این نفس را رام سازد، بلکه در موارد زیادی تسلیم او می‌شود: {{قرآن|وَ ما أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لَأَمَّارَه بِالسُّوءِ إِلاَّ ما رَحِمَ رَبِّی إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَحِیم}}<ref>یوسف/ ۵۳.</ref> پس هرگز نفس خویش را تبرئه نمی‌کنم که نفس بسیار به بدیها امر می‌کند مگر آنچه که پروردگارم رحم کند، پروردگارم غفور و رحیم است.

این آیه اشاره دارد که تمام بدیها از نفس سرکش است، لذا حضرت علی(ع) می‌فرماید: امیر المؤمنین فرموده‌اند: «و آنها لا تزال تنزع الی معصیه فی هویً؛}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۷۶.</ref> نفس پیوسته خواهان نافرمانی و معصیت است».

۲. نفس لوامه: این مرحله پس از تعلیم و تربیت و مجاهدت انسان به آن ارتقاء می‌یابد، در این مرحله ممکن است انسان بر اثر طغیان غرایز گاهی مرتکب خطاء شود، اما فوراً پشیمان می‌شود و به ملامت و سرزنش خویش می‌پردازد، و تصمیم بر جبران گناه می‌گیرد و توبه می‌کند، {{قرآن|لا أُقْسِمُ بِیَوْمِ الْقِیامَه؛ وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَه}}<ref>قیامت/ ۱–۲.</ref> سوگند به روز رستاخیز و سوگند به نفس سرزنش‌گر».

۳. نفس مطمئنه: این همان مرحله‌ای است که انسان با آن به جایی می‌رسد که غرایز سرکش در برابر او رام می‌شوند، زیرا عقل و ایمان آن چنان قوی هستند که غرایز نفسانی در برابر آن توانایی چندانی ندارد که این همان مرحله آرامش و سکینه است. البته این مرحله و مقام ویژه پیامبران و پیشوایان و پیروان راستین آنها است.

{{قرآن|یا أَیَّتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّه، ارْجِعِی إِلی رَبِّکِ راضِیَه مَرْضِیَّه، فَادْخُلِی فِی عِبادِی، وَ ادْخُلِی جَنَّتِی}}<ref>فجر/ ۲۷–۲۸.</ref> تو ای روح آرام یافته، به سوی پروردگارت بازگرد در حالی که هم تو از او خشنودی و هم او از تو خشنود است، پس در سلک بندگانم در آی و در بهشتم وارد شو.<ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، قم، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، چ ۱۴، ۱۳۷۴، ج۹، ص۴۳۶.</ref>

۱. مطیع هوی و هوس: شیطان عمل بدش را برای او زینت داده و بر قلب او پرده‌ای کشیده که خیر و شر را تشخیص نمی‌دهد و همیشه مانند انسانهای جاهل و نادان فکر می‌کند، {{قرآن|إِنْ یَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَ ما تَهْوَی الْأَنْفُس}}<ref>نجم/ ۲۳.</ref> آنان جز از گمانهای بی‌اساس و از هوای نفس پیروی نمی‌کنند.

گاهی آن چنان مطیع نفس اماره هستند که عقل هیچ‌کاره می‌شود و تمام امور به دست هوی و هوس و نفس اماره است؛ لذا حضرت علی(ع) می‌فرماید: «کم من عقل اسیرٌ تحت هویً امیر؛<ref>نهج البلاغه، کلمات قصار، ۲۱۱.</ref> پس بسیار عقل‌ها و خردها که شهوات بر آن‌ها حکومت می‌کند».

گاهی اطاعت انسان از نفس اماره از این هم بالاتر می‌رود و تابع خواستهای نفس افسار گسیخته می‌شود که هوی و هوس او معبودش می‌شود. {{قرآن|افرأیت من اتخذ الهه هواه}}<ref>جاثیه/ ۲۳.</ref> آیا دیدی کسی را که هوسهای خود را خدای خود قرار داده است.

۲. کینه‌توزی و دشمنی: در جریان قتل هابیل به دست قابیل خداوند می‌فرماید: {{قرآن|فطوعت له نفسه قتل اخیه فقتله}}<ref>مائده/۳۰.</ref> نفس سرکش کم‌کم او را به کشتن برادرش ترغیب کرد و (سرانجام) او را کشت.

۳. تشبیه فرمان‌بر نفس به سگ: {{قرآن|... وَ اتَّبَعَ هَواهُ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ الْکَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَیْهِ یَلْهَث}}<ref>اعراف/ ۱۷۶.</ref> او از هوای نفس پیروی نمود سرگذشت او همانند داستان سگ است که اگر به آن حمله کنی زبان از دهان بیرون می‌آورد و اگر رهایش نمایی باز زبانش را خارج می‌سازد.

 

اگر انسان دنبال هوی و هوس و نفس اماره برود و از خدا غفلت کند از اوج تکامل الهی سقوط می‌کند چنان‌که بلعم با عورا که این آیه درباره او نازل شده است گرفتار هوای نفس شد و از آن مقام والا تنزل کرد به طوری که خداوند او را به سگ تشبیه نموده است. او به جای این که از علوم و دانش خویش برای رشد استفاده کند به پستی گرایید و بر اثر پیروی هوی و هوس مراحل سقوط را طی کرد خداوند هم او را به سگ تشبیه می‌کند که اگر به او حمله کنی دهانش باز و زبانش بیرون است واگر او را به حال خود واگذاری باز چنین است، او بر اثر شدت هواپرستی یک حالت عطش نامحدود به خود گرفته که همواره به دنبال دنیا پرستی می‌رود.<ref>تفسیر نمونه، همان، ج۷، ص۱۴.</ref>