خطبه متقین و داستان مرگ همام
در خطبه متقین[۱] آمده است که بعد از بیان صفات متقین توسط امام علی(ع)، همام جان داد … آیا این مسئله حقیقت دارد؟
خطبه متقین و داستان مرگ همام به جریانی مربوط است که در هنگام ایراد خطبه‌ای درباره صفات متقین از سوی امام علی(ع) برای شخصی به نام همام رخ می‌دهد. خطبه ۱۸۴ نهج‌ابلاغه درباره صفات متقین به اصرار همام ایراد شده و در پایان سخن امام علی(ع) همام جان داده است. محققان صحت این داستان را با توجه به منابع معتبری که آن را نقل نموده‌اند و نیز سخنان پایانی امام(ع) در این خطبه، که ترس خود بر این پیش‌آمد را بیان می‌کند، تأیید کرده‌اند.
ماجرای خطبه همام
همّام بن عباده بن خیثم، که مردی عابد و پرهیزکار بود، از امام علی(ع) درخواست کرد تا صفات پرهیزکاران را برای او بیان فرماید. امام علی(ع) درنگ فرمود و سپس به اختصار صفات متقین را برای همام بیان کرد. همام درخواست کرد که به تفصیل برای او بیان کند و دراین مورد اصرار ورزید؛ لذا امام به صورت تفصیلی در خطبه ۱۸۴ که معروف به خطبه همام است، صفات پرهیزکاران را برای او بیان کرد. وقتی که سخنان امام(ع) به آخر رسید، راوی می‌گوید: «فَصَعِقَ هَمَّامٌ صَعْقَةً كَانَتْ نَفْسُهُ فِيهَا؛ ناگهان همام ناله‌ای از جان کشید که روحش از کالبدش خارج شد.»[۲]
منابع داستان و صحیح بودن آن
- علامه شوشتری در شرح نهج‌البلاغه می‌گوید: «این خطبه با تمام خصوصیات و جزئیات، از جمله این که همام از دنیا رفت در کتاب کافی، کتاب سلیم بن قیس، تحف العقول، کتاب امالی محمد بن بابویه، تذکره سبط ابن الجوزی، کتاب مطالب السؤول ابن طلحه الشافعی و کتاب کنز الفوائد کراجکی آمده است.[۳]
- همچنین سید رضی در جمع‌آوری کلمات آن حضرت در نهج‌البلاغه هر چند سند را ذکر نکرده، اما منابع قابل اعتماد داشته که در کتب دیگر بیان شده است.
- در ادامه خطبه زمانی که همام از دنیا رفت امام فرمود: «آه من از این پیش‌آمد می‌ترسیدم.»[۴] از این کلام امام(ع) معلوم می‌شود که همام از دنیا رفته بود و امام از این پیش‌آمد خوف داشته است.
- امام علی(ع) همچنین در ادامه می‌فرماید: «این امر اختصاصی به همام ندارد، بلکه هرکس که شرایط همام را داشته باشد و این سخنان را بشنود چنین خواهد شد؛» لذا می‌فرماید: «موعظه و پند و اندرزهای رسا به آنان که اهل موعظه‌اند چنین می‌کند.»[۵] بنابراین مشخص می‌شود که همام با شنیدن سخنان امام از دنیا رفته بود.
مطالعه بیشتر
۱ـ شرح خطبه متقین، آیت الله فاضل لنکرانی.
۲ـ شرح نهج البلاغه، خطبه متقین، ناصر مکارم شیرازی.