پیدایش تشیع در ایران

سؤال

پیدایش تشیع در ایران در چه زمانی صورت گرفت؟

.

فتوحات و تشیع در ایران

پس از فتح ایران به دست مسلمانان، قبایل عرب زیادی از جزیرة العرب و عراق به مناطق مختلف ایران مهاجرت کردند. در طول قرن اول و دوم قمری، شمار مهاجران عرب به ایران بسیار زیاد شد. این مهاجرت‌ها، به‌طور معمول، به شکل قبیله‌ای انجام می‌شد و برای ادامه فتوحات و تثبیت آنها، ترویج اسلام و گشایش اقتصادی از طریق گرفتن زمین در مناطق تازه فتح شده انجام می‌گرفت.

دربارۀ مهاجرت و سكونت اعراب به شهرهاى ايران در منابع تاريخ اطلاعاتی وجود دارد که ترکیب جمعیتی برخی شهرها را، از نظر حضور قبایل عرب در میان ایرانیان مشخص می‌کند. برای نمونه، در مورد خراسان آمده که در تمام شهرهاى خراسان اقوام عرب، از قبايل شمالی و جنوبی، حضور داشتند. همچنین، درباره ترکیب قومیتی اهالى شهرهایی چون شيروان، بوشنج، بخارا، قيروان، ری، نیشابور، مرو، حميرة، حلوان، دينور، قزوين، نهاوند و کرج گفته شده که مخلوطى از عرب و عجم هستند. درباره شهر قم آمده است که غالب مردم آن عرب‌هاى قبيله مذحج و اشعری‌ها هستند.

.

گرایش‌های مذهبی، اعم از تشیع، اهل‌حدیث، اعتزال و...، همه از طریق عرب‌های مهاجر در ایران گسترش یافت. با حضور قبایلی چون هَمْدان، بنی‌عبدالقیس و اشعری‌ها که از قبایل شیعه بودند در بعضی از مناطق ایران گرایش شیعی در این مناطق رواج یافت.

نخستین شهر شیعه در ایران

قم نخستین شهری است که در ایران به تشیع گرایش پیدا کرد. پیشینه تشیع قم به ربع آخر قرن اول هجری بازمی‌گردد. مذهب مردم قم پیش از فتح این شهر توسط اعراب زرتشتی بوده است؛ این موضوع هم از بقایای برخی آتشکده‌های اطراف قم قابل اثبات است و هم از اشاراتی که در بعضی از منابع تاریخی درباره مذهب مردم قم قبل از اسلام آمده است.

تشیع قم ناشی از مهاجرت قبیله از عرب های یمنی به نام اشعریان از عراق عرب به قم است.

قیام‌های شیعی

زید بن علی بن الحسین پیش از قیام خود در سال ۱۲۲ق بر ضد امویان، دو نفر را به منظور فراهم آوردن نیرو به خراسان فرستاد، این نشان می‌دهد که برخی مناطق ایران آمادگی برای پذیرش دعوت شیعی داشته‌اند. بعد از شهادت زید در میان شیعیان خراسان حرکتی پدید آمد، آن‌ها عقیده خود را آشکار کردند و ظلم اموی‌ها را در حق آل‌رسول(ص) برای مردم بیان می‌کردند.

پس از کشته شدن زید، فرزندش یحیی از کوفه به ری آمد و بعد از مدتی توقف، به خراسان رفت. یحیی مدتی در خراسان به امید استفاده از نیروهایی که در آن نواحی گرایش شیعی داشتند، از این شهر به آن شهر می‌رفت.

در سال ۱۲۷ در فاصله میان قیام یحیی بن زید و روی کار آمدن بنی‌عباس، عبدالله بن معاویه خروج کرد و پس از مدتی بر شهرهای فارس، حلوان، فومن، اصفهان، ری، همدان، قم و اصطخر مسلط گردید، اما اندکی بعد حرکت او شکست خورد. حرکت او تا حد زیادی به نشر افکار شیعی در ایران کمک کرد.

مراحل گرایش به تشیع

گرایش به اهل بیت(ع) به دو صورت بوده است:

• گرایش کلی به سمت اهل بیت(ع): این گرایش از طریق داعیان عباسی اتفاق افتاد. همچنین توسط افرادی که شیعه نبودند اما در عراق پرورش یافته بودند و احادیثی در ستایش اهل بیت(ع) روایت می‌کردند. داعیان عباسی برای پیشبرد اهداف خود به اجبار عنوان کلی اهل بیت(ع) را تبلیغ کردند و از این راه، تشیع را در میان ایرانیان مطرح کردند.
• اعتقاد به امامت اهل بیت(ع): از طریق قبایل عرب به خصوص اشعری‌ها که به قم آمدند و تشیع اعتقادی ـ امامتی را به نقاط دیگر گسترش دادند. از دیگر قبایل شیعه‌ای که به ایران آمدند؛ بنی‌عبدالقیس و خزاعه را می‌توان نام برد.