وصف مؤمنان در آیه ۲۳ احزاب

سؤال

بر اساس آیهٔ ۲۳ سورهٔ احزاب، مؤمنان واقعی چه کسانی هستند.

برای روشن شدن مطلب، توجه به آیات قبل و بعد، ضروری است. چرا که این آیه در راستای آیات قبل می‌باشد. خداوند متعال در آیهٔ ۲۱ این سوره می‌فرماید: ﴿لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَه حَسَنَه لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکرَ اللَّهَ کثِیراً﴾.

کلمه «أسوه» به معنای اقتداء و پیروی است و اسوه در مورد رسول خدا(ص)، عبارت است از پیروی از او و اگر تعبیر کرد به‌﴿لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ﴾ شما در مورد رسول خدا(ص) تأسی داریدکه استقرار و استمرار در گذشته را افاده می‌کند، برای این است که اشاره کند به این که این وظیفه همیشه ثابت است و شما همیشه باید به آن جناب تاسی کنید. و معنای آیه این است که یکی از احکام رسالت رسول خدا(ص) و ایمان آوردن شما، این است که به او تاسی کنید، هم در گفتارش و هم در رفتارش و شما می‌بینید که او در راه خدا چه مشقت‌هایی تحمل می‌کند و چگونه در جنگ‌ها حاضر شده، آن طور که باید جهاد می‌کند، شما نیز باید از او پیروی کنید.

جملهٔ ﴿لِمَنْ کانَ یَرْجُوا اللَّهَ وَ الْیَوْمَ الْآخِرَ وَ ذَکرَ اللَّهَ کثِیراً﴾، دلالت می‌کند بر این که تأسی به رسول خدا(ص) صفت حمیده و پاکیزه ای است که هر کسی که مؤمن نامیده شود، بدان متصف نمی‌شود، بلکه کسانی به این صفت پسندیده متصف می‌شوند که متصف به حقیقت ایمان باشند و معلوم است که چنین کسانی امیدشان همه به خدا است و هدف همه، خانه آخرت است، چون دل در گرو خدا دارند و به زندگی آخرت اهمیت می‌دهند و در نتیجه، عمل صالح انجام می‌دهند و با این حال بسیار به یاد خدا می‌باشند و هرگز از پروردگار خود غافل نمی‌مانند و نتیجه این توجه دائمی، تأسی به رسول خدا(ص) است، در گفتار و کردار.

در ذیل آیهٔ ۲۲ می‌فرماید: ﴿وَ لَمَّا رَأَ الْمُؤْمِنُونَ الْأَحْزابَ قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ﴾.

این آیه وصف حال مؤمنین است که وقتی لشکرها را می‌بینند که پیرامون مدینه اتراق کرده‌اند، می‌گویند این همان وعده ای است که خدا و رسولش به ما داده و خدا و رسولش راست می‌گویند و این عکس العمل آنان برای این است که در ایمان خود بینا و رشد یافته‌اند و خدا و رسولش را تصدیق دارند. به خلاف آن عکس العملی که منافقین و بیماردلان از خود نشان دادند، آن‌ها وقتی لشکرها را دیدند به شک افتاده و سخنان زشتی گفتند، از همین‌جا معلوم می‌شود که مراد از مؤمنین، آن افرادی هستند که با خلوص به خدا و رسول(ص) ایمان آوردند.

﴿قالُوا هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ﴾ مؤمنان نه تنها با دیدن دشمن نترسیدند، بلکه گفتند این همان وعدهٔ الهی است که رسولش به ما داده است.

وعده ای که به آن اشاره کردند به قول بعضی عبارت بود از این که رسول خدا(ص) قبلاً فرموده بود، به زودی احزاب علیهٔ ایشان پشت به هم می‌دهند و به همین جهت وقتی احزاب را دیدند؛ فهمیدند که این همان است که آن جناب وعده داده بود. بعضی دیگر گفته‌اند: منظور از وعدهٔ مزبور، همان آیهٔ سورهٔ بقره است، که قبلاً از رسول خدا(ص) شنیده بودند: ﴿أَمْ حَسِبْتُمْ أَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّه وَ لَمَّا یَأْتِکمْ مَثَلُ الَّذِینَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِکمْ مَسَّتْهُمُ الْبَأْساءُ وَ الضَّرَّاءُ وَ زُلْزِلُوا حَتَّی یَقُولَ الرَّسُولُ وَ الَّذِینَ آمَنُوا مَعَهُ مَتی نَصْرُ اللَّهِ أَلا إِنَّ نَصْرَ اللَّهِ قَرِیبٌ﴾و می‌دانستند که به زودی گرفتار مصائبی می‌شوند، که انبیاء و مؤمنین گذشته بدان گرفتار شده و در نتیجه دل‌های شان دچار اضطراب و وحشت می‌شود و چون احزاب را دیدند یقین کردند که این همان وعدهٔ موعود است و خدا به زودی یاری شان داده و بر دشمن پیروزشان می‌کند.

این دو وجهی است که در بارهٔ وعده مذکور در آیه گفته‌اند و حق مطلب این است که بین آن دو جمع شود. چون در آیهٔ شریفه، وعده را هم به خدا نسبت داده‌اند و هم به رسول او، و گفتند: ﴿هذا ما وَعَدَنَا اللَّهُ وَ رَسُولُهُ﴾ و جملهٔ ﴿وَ صَدَقَ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ﴾، شهادتی است از ایشان بر صدق وعده، ﴿وَ ما زادَهُمْ إِلَّا إِیماناً وَ تَسْلِیماً﴾، یعنی: دیدن احزاب در آنان زیاد نکرد، مگر ایمان به خدا و رسولش و تسلیم در برابر امر خدا و یاری کردن دین خدا و جهاد در راه او را.

بعد از این که خداوند متعال، اسوه بودن رسول خدا(ص) و تخلف ناپذیر بودن وعده‌های الهی را گوشزد کرده، در آیهٔ ۲۳، وصف مؤمنان را چنین ترسیم می‌کند: ﴿مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجالٌ صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ وَ ما بَدَّلُوا تَبْدِیلًا﴾.

راغب گفته کلمه «نحب» به معنای نذری است که محکوم به وجوب باشد، مثلاً وقتی گفته می‌شود «فلان قضی نحبه»، معنایش این است که فلانی به نذر خود وفا کرد و در قرآن کریم آمده ﴿فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ﴾ که منظور از آن، مردن است، منتها مردنی با وفاداری و انجام وظیفه وکوتاهی نکردن در آن.

﴿صَدَقُوا ما عاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ﴾، یعنی: صدق خود را در آنچه با رسول خدا(ص) عهد کرده بودند به ثبوت رساندند و آن عهد این بود که هر وقت به دشمن برخوردند، فرار نکنند. شاهد این که مراد از عهد این است، محاذاتی است که آیه مورد بحث با آیه سابق دارد، که در بارهٔ منافقین و بیماردلان سست ایمان می‌فرمود: ﴿وَ لَقَدْ کانُوا عاهَدُوا اللَّهَ مِنْ قَبْلُ لا یُوَلُّونَ الْأَدْبارَ﴾. قبلاً با خدا عهد کرده بودند که پشت به دشمن نکنند هم چنان‌که همین محاذات بین آیه سابق و آیه ای که قبلاً فرموده بود که: منافقین در چنین مخاطری به شک افتادند و تسلیم امر خدا نشدند، نیز برقرار است.

﴿فَمِنْهُمْ مَنْ قَضی نَحْبَهُ﴾ یعنی بعضی از مؤمنین در جنگ اجلشان به سر رسید، یا مردند یا در راه خدا کشته شدند و بعضی منتظر رسیدن اجل خود هستند و از قول خود و عهدی که بسته بودند هیچ چیز را تبدیل نکردند.

با این توضیح، می‌توان نتیجه گرفت که مؤمنان واقعی چند صفت دارند:

۱ـ رسول خدا(ص) را الگو و اسوهٔ خود دانستن.

۲ـ ایمان به تحقق وعده‌های رسول خدا(ص).

۳ـ ایمان به تحقق وعده‌های الهی.

۴ـ صبر و استقامت و شجاعت در برابر دشمنان.

۵ـ ثابت کردن ایمان خود به رسول خدا(ص) با پایداری در جنگ و فرار نکردن و تا آخرین لحظه در کنار رسول خدا(ص) ماندن.

در قرآن کریم، صفات بسیار زیادی از مؤمنان برشمرده شد که بیان آن در این مختصر نیست و در جای دیگر باید دنبال شود.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر

۱ـ تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی و همکاران، ج۱۷، ص۲۴۱، ذیل آیه.

۲ـ احسن الحدیث، علی اکبر قرشی، ج۸، ص۳۳۵، ذیل آیه.