موارد جایز بودن دروغ: تفاوت میان نسخه‌ها

روایتی از پیامبر(ص) بیان شده که به امام علی(ع) چنین می‌گوید: «یا علی در سه جا دروغ نیکوست: میدان جنگ، وعده به زنان، اصلاح بین مردم.» آیا این حدیث صحیح است؟

در منابع روایی این روایت با سند کامل از شیخ صدوق چنین بیان شده است {{متن عربی|حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ ... عَنْ عَلِيٍّ (ع) قَالَ: النَّبِيُّ (ص): ثَلَاثٌ يَحْسُنُ فِيهِنَّ الْكَذِبُ الْمَكِيدَه فِي الْحَرْبِ وَ عِدَتُكَ زَوْجَتَكَ وَ الْإِصْلَاحُ بَيْنَ النَّاس؛|ترجمه= دروغ در سه جا نیکوست: میدان جنگ، وعده به زن و اصلاح میان مردم.}}<ref>شیخ صدوق، خصال، ج۱، ص۸۷.</ref>

جایز بودن دروغ در جنگ به اتفاق تمام کسانی که این روایات را نقل نموده‌اند، تا زمانی است که مسلمانان با طرف نزاع در حال جنگ باشند و آتش جنگ فرو ننشیند؛ اما در حالت ترک نبرد یا صلح با دشمن، نمی‌توان به او دروغ گفت. نکته دیگر آن است که دروغی که گفته می‌شود، در باب صلح و امان دادن به دشمن نباشد. یعنی نمی‌توان به دروغ به دشمن پیشنهاد صلح کرد یا به او امان داد و آن گاه او را فریب داد؛  

بنابراین محدوده دروغ، به شیوه‌ها و تاکتیک‌های جنگی منحصر است، از این رو بزرگان حدیث در برخی کتاب‌ها بابی با عنوان {چمتن عربی|تَحْریْمُ الغَدَرِ وَ لَوْ شَیْئاً یَسْیِراًَ؛|ترجمه=حرام شمردن نیرنگ گرچه اندک باشد.}} را بیان کرده‌اند.<ref>ر. ک. وسائل الشیعه، قم، آل البیت، چاپ دوم، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۶۹، باب ۲۱.</ref> و طی آن بحث کرده‌اند که حتی به دشمن نمی‌توان نیرنگ زد.

همچنین باید توجه داشت که مجاز بودن دروغ، مشروط به آن است که پیمان‌شکنی یا نقض امان نباشد. دروغ در جنگ، به همان مسائل جنگی و پیش بردن آن محدود است و مسائل دیگر و خارج از میدان جنگ را شامل نمی‌شود. دروغ در حالت جنگی، انواع نیرنگ‌های سیاسی و نظامی و تاکتیک‌های جنگی را شامل می‌شود.

قرآن بر این آموزه تاکید دارد که هرگاه با دشمن عهدی بسته شد، مسلمانان ملزم هستند که آن را تا پایان مدتش نگه دارند و هیچ قدمی برخلاف آن برندارند؛ اما این پای‌بندی مشروط به آن است که دشمن نیز پای‌بند مفاد پیمان باشد و در جهت گسستن آن حرکتی نکند. این پای‌بندی نشانه تقوا شمرده شده است. با این حال نمی‌توانند بی آن که دشمن را خبردار کنند، پیمان را ندیده بگیرند، بلکه باید به آنان اعلام نمایند که از این پس، آن پیمان ارزشی ندارد و آنان پای بند آن نیستند. خداوند متعال می‌فرماید: {{قرآن|وَإِمَّا تَخَافَنَّ مِنْ قَوْمٍ خِيَانَةً فَانْبِذْ إِلَيْهِمْ عَلَىٰ سَوَاءٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْخَائِنِينَ|ترجمه=اگر می دانی که گروهی در پیمان خیانت می‌ورزند، به آنان اعلام کن که همانند خودشان عمل خواهی کرد، زیرا خدا خائنان را دوست ندارد|سوره=انفال|آیه=۵۸}}

دروغ برای اصلاح دومین موردی است که دروغ گفتن در آن مجاز شمرده شده است. روایاتی در این زمینه نیز در کتاب‌های روایی وجود دارد.

* جابر بن عبدالله از پیامبر(ص) نقل می‌کند که ایشان فرمود: {{متن عربی|لا یحل الکذب الا فی ثلاث: یحدث الرجل امراءته لیرضیها و الکذب فی الحرب و الکذب لیصلح بین الناس؛|ترجمه=دروغ جز در سه مورد روا نیست: مرد با زن خویش سخن می‌گوید تا خشنودش کند، دروغ در جنگ و دروغ برای آن که میان مردم اصلاح کند.}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۳.</ref>

از این روایت‌ها چنین برداشت کرده‌اند که هرگاه میان دو تن یا دو گروه اختلاف بود، شخص اصلاح‌گر می‌تواند دروغ‌هایی به سود دو طرف بگوید. یعنی در صورتی که انسان برای ایجاد الفت و محبت و رفع کینه و کدورت دروغ بگوید و بدین وسیله میان آنها صلح و صفا و صمیمیت برقرار کند، دروغ حرام نیست؛

این دیدگاه اظهار می‌دارد که رسول خدا (ص) به صراحت در مواردی، از جمله برای اصلاح، دروغ گفتن را مجاز دانسته و دیگر تردید در اباحه آن نیست؛ دروغ ممنوع آن است که مصلحتی نداشته و بی فایده باشد یا زیانی برساند. پس هر نوع دروغی برای اصلاح میان مردم جایز است.

 

 

 

 

طبق این نظرگاه، ما به هیچ وجه مجاز نیستیم که برای اصلاح میان دو تن دروغ ببافیم، بلکه کافی است که سخنانی را که از هر یک بر ضد دیگری شنیده‌ایم مکتوم نگه داریم و از سخن چینی بپرهیزیم. اگر هم سخنی از یکی به سود دیگری شنیده باشیم، آن را منتقل کنیم و بدین ترتیب زمینه آشتی را فراهم نماییم.

چون اسلام برای صمیمیت میان مردم و یکپارچگی آنان اهمیت بسیاری قائل است، دروغ گفتن را برای رفع اختلاف مجاز شمرده، چرا که سود جامعه در آن است. بعضی نیز کوشش می‌کنند تا معیار دقیق تری معین نمایند.

بنابراین، سخن از رفع شر و فتنه و فساد است، لذا باید در حد ضرورت و صرفاً به عنوان خوردن گوشت مردار به آن نگاه کرد و تجویز کذب در این موارد مانند تجویز خوردن مردار است که به مقدار ضرورت باید اکتفا نمود.

پس دروغ برای اصلاح، مقید به ضرورت و رفع شر و محدود به مصلحت برای آشتی میان مؤمنان است، اما دیگران با این تفسیر موافق نیستند و دامنه اصلاح را بسی بیش تر از محدوده فوق می‌دانند.

بنابراین تفسیر، اساساً نه مسئله ضرورت مطرح می‌شود و نه دروغ به حدی محدود خواهد بود. کافی است سخنی بالقوه اختلاف‌انگیز باشد و کسانی را برنجاند. در آن صورت می‌توان دروغ گفت و این گونه دروغ گویی نه تنها ناپسند نیست، که پسندیده و مایه ثواب می‌باشد.

سومین موردی که دروغ در آن مجاز دانسته شده، دروغ شوهر به همسر خویش است. این مطلب را تقریباً همه عالمان اخلاق و فقیهان قبول کرده‌اند. آنان به هنگام بیان موارد استثنا، این مورد را نیز نام می‌برند و آن گاه دربارهٔ حدود و ثغور آن بحث می‌کنند.

 

مهمترین دلیل، روایات است که جابر بن عبدالله از رسول خدا (ص) نقل می‌کند که ایشان فرمود: ((لا یحل الکذب الا فی ثلاث: یحدث الرجل امراءته لیرضیها و الکذب فی الحرب و الکذب لیصلح بین الناس؛ دروغ جز در سه مورد روا نیست: مرد با زن خویش سخن می‌گوید تا خشنودش کند، دروغ در جنگ و دروغ برای آن که میان مردم اصلاح کند.<ref>بحارالانوار، ج۶۹، ص۲۴۳.</ref>))

 

 

 

 

ب) مقصود از دروغ، ابراز محبت و مبالغه در آن است: نیازهای خانوادگی، به نیازهای مادی منحصر نیست و زن در کنار آن، نیازهایی روحی دارد که تنها از طریق ابراز محبت و عشق برطرف می‌شود، از این رو وجود عشق و محبت برای دوام زندگی خانوادگی لازم است، اما این عشق و محبت را نمی‌توان به سادگی مانند کالاهای مادی تهیه کرد. باید میان زن و شوهر رابطه عاطفی عمیقی باشد تا بتوانند سختی‌های زندگی را تحمل کنند. این رابطه عمیق یک شبه حاصل نمی‌شود، بلکه محصول هماهنگی‌های سالیان دراز و هم زیستی مسالمت آمیز آنان است، لذا نمی‌توان همواره وجود چنین رابطه ای را انتظار داشت؛ با این حال ضرورت آن را نیز نمی‌توان ندیده گرفت؛ پس چه باید کرد؟ راه حل مسئله آن است که زن و مرد یکدیگر را عمیقاً دوست بدارند، تا چنین رابطه پایداری میان آنها به وجود آید، اما دوست داشتن مسئله ای قلبی است و با فرمان و دستور پدیدار نمی‌شود، پس باید تدبیر دیگری اندیشید.

بنابراین، مقصود از دروغ در این‌جا اظهار محبت غیر واقعی و ابراز صمیمیت‌های دروغین است که اگر هم طرف مقابل به دروغ بودن آن پی ببرد، باز آن را خوش می‌دارد. مانند آن که به زن خود بگوید: تو زیباترین زنان و محبوب‌ترین کس نزد من هستی.

دیدگاه کسانی را که به ضرورت دروغ گویی به زن معتقد هستند، می‌توان این گونه تقریر کرد که اسلام برای بقا و دوام زندگی خانوادگی ارزش بسیاری قائل است و حفظ آن به گونه ای وجوب دارد و هرچه بتواند آن را حفظ کند و به دوام آن مدد برساند، مطلوبیت بالعرض پیدا می‌کند و از باب مقدمه واجب، واجب می‌شود و از آن جا که نزاع میان زوجین، خانواده را که اساس جامعه است در معرض تباهی قرار می‌دهد، دروغ گفتن به زن مجاز شمرده شده‌است.

می‌توان دروغ گویی به زن را از باب ضرورت حل کرد، با توجه به این که پاسخ منفی و تند جز جریحه دار شدن عواطف و تزلزل ارکان خانواده سرانجامی ندارد، ناگزیر اجازه داده شده‌است که از روش دوم (وعده‌های مصلحتی و غیر جدی) استفاده شود. گرچه این کار اولا و بالذات پسندیده نیست و تکرار آن اعتماد متقابل را در اعضای خانواده از میان می‌برد و احیاناً آنها را به تقلید وامی‌دارد و به دورویی و دروغ گویی ترغیب می‌کند، ولی چون راهی جز آن در برابر انسان وجود ندارد، از باب اقل الضررین یا اکل میته تجویز شده‌است.

بنابراین، مرد چون ناچار است و مجبور، می‌تواند به زن خود دروغ بگوید و این کار چون خوردن گوشت مردار حرام است، اما گاه از سر ناچاری تجویز می‌شود؛ پس بازگشتیم به همان سخن آیت الله مکارم که همه موارد استثنا را به مسئله اضطرار و ضرورت بازمی‌گرداند.

  | شناسه =

  | تیترها =

  | ویرایش =

  | لینک‌دهی =

  | اولویت =

  | کیفیت =