محکم و متشابه: تفاوت میان نسخه‌ها

محکم به معنای استوار و مانع هرگونه اخلال و تباهی است. در مقابل متشابه به معنای همانند است، به گونه‌ای که این همانندی موجب ایجاد اشتباه میان حق و باطل شود. وجود آیات محکم و متشابه به تصریح در [[قرآن]] آمده است و آیات محکم «ام الکتاب» نامیده شده‌اند. متشابهات در یک تقسیم‌بندی کلی به تشابه اصلی و عرضی تقسیم می‌شوند. تشابه اصلی، آیاتی است که در مورد افعال و ذات خداوند از عبارات دارای مجاز، کنایه و استعاره، استفاده شده و نیازمند به تأویل و تفسیر می‌باشد مانند آیات دست و صورت داشتن خدا. تشابه عرضی، آیاتی است که در ابتدا مفهوم آن مشخص بوده است اما با گسترش مسائل و فرقه‌های کلامی، شبهات در مورد این آیات ایجاد شده است و این آیات نیز نیازمند توجیه و تفسیر شده‌اند.

«محکم» به معنای استوار و خلل ناپذیر، از ریشه‏ «حَکَمَ حَکْماً» به معنای «مَنَعَ مَنعاً» است و معنای بازداشتن و جلوگیری از هرگونه اخلال‌گری و تباهی را می‌رساند. راغب اصفهانی می‌گوید: حَکَم در اصل به معنای منع نمودن و جلوگیری به کار رفته است، البته جلوگیری از افساد.

بنابراین، به هر گفتاری که رسا و شبهه ناپذیر باشد و مورد کج فهمی قرار نگیرد، و مستحکم و خلل ناپذیرباشد، محکم می‌گویند.<ref>معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص۲۷۱.</ref>

راغب اصفهانی درباره آیات متشابه در [[قرآن]] می‌فرماید: متشابهات قرآن آن است که تفسیرش مشکل می‌باشد، زیرا نمودِ آنچه هست را ندارد و به چیز دیگری شبیه است.<ref> راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، بیروت، دارالصامیه، اول، ۱۴۱۶ ه‍. ق، ص۴۴۳.</ref> پس کلام حق (قرآن کریم) هرگاه نمودی جز حق داشته باشد و به باطل شباهت داشته باشد، آن را متشابه گویند.<ref>معرفت، محمد هادی، علوم قرآنی، ص۲۷۳.</ref>

آیات محکم، آیاتی است که مفهوم آن به قدری روشن باشد که جای گفت و گو و بحث در معنای آن وجود نداشته باشد؛ مثل آیه {{قرآن|قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ|ترجمه=بگو: خداوند، یکتا و یگانه است|سوره=اخلاص|آیه=۱}}. این آیات در قرآن به «ام الکتاب»<ref>سوره آل عمران، آیه ۷.</ref> نامیده شده است. ام الکتاب یعنی ریشه، مرجع و مفسّر آیات متشابه.<ref>مکارم شیرازی، ناصر؛ تفسیر نمونه، ج۲، ص۳۲.</ref>

 

طبق آیه {{قرآن|هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آیَاتٌ مُحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ…|ترجمه=او کسی است که این کتاب [آسمانی‏] را بر تو نازل کرد، که قسمتی از آن‏، آیات (محکم‏) [= صریح و روشن‏] است‏؛ که اساس این کتاب می‌باشد؛ [و هر گونه پیچیدگی در آیات دیگر، با مراجعه به اینها، برطرف می‌گردد.] و قسمتی از آن‏، (متشابه‏) است …|سوره=آل عمراه|آیه=۷}} وجود متشابهات در قرآن در مقابل محکمات تصریح شده است. تشابه در قرآن در دو قسم تشابه اصلی و عرضی تقسیم‌بندی شده است.

تشابه اصلی آن است که به جهت کوتاهی لفظ و بلندی معنا به وجود آمده است. برای نمونه آیاتی که در مورد خداوند و افعال او به صورت مجاز، کنایه یا استعاره به کار رفته است. برای نمونه آیه‏ {{قرآن|فَلَمْ تَقْتُلُوهُمْ وَلَکِنَّ اللَّهَ قَتَلَهُمْ وَمَا رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَلَکِنَّ اللَّهَ رَمَی وَلِیُبْلِیَ الْمُؤْمِنِینَ مِنْهُ بَلاءً حَسَنًا إِنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ عَلِیمٌ|ترجمه=این شما نبودید که آنها را کشتید؛ بلکه خداوند آنها را کشت‏! و این تو نبودی [ای پیامبر که خاک و سنگ به صورت آنها] انداختی‏؛ بلکه خدا انداخت‏! و خدا می‌خواست مؤمنان را به این وسیله امتحان خوبی کند؛ خداوند شنوا و داناست‏|سوره=انفال|آیه=۱۷}}

این آیه در واقع، اشاره به قدرت ناچیز انسان و فاعلیت نهایی خداوند در تمامی اعمال انسان است، که با اذن و [[اراده خداوند]] است که انسان می‌تواند افعالی انجام دهد.

=== تشابه عَرَضی ===

تشابه عَرَضی در آن دسته از آیات است که در آغاز متشابه نبوده است؛ ولی پس از به وجود آمدن مسائل [[کلام]]ی و رایج شدن برخی مطالب فلسفی، بسیاری از آیات نیازمند به تفسیر و تأویل شدند.

به عنوان مثال، در آیه‏ {{قرآن|یَوْمَ یُکْشَفُ عَنْ سَاقٍ وَیُدْعَوْنَ إِلَی السُّجُودِ فَلا یَسْتَطِیعُونَ|ترجمه=روزی که آن واقعه عظیم پدیدار شود و آنها را به سجود فرا خوانند، ولی نتوانند|سوره=قلم|آیه=۴۲}} که کلمه‏ «سَاقٍ» در آن به کار رفته است و استعمال لفظ «سَاقٍ» در متعارف عرب، کنایه از شدت و وخامت امر است. «کشف ساق» کنایه از آمادگی کامل برای انجام کار است، یعنی دامن به کمر زدن. زیرا لازمه آن، کشف ساق پا است. این آیه طبق استعمال متعارف عرب، دلالت بر آن دارد که روز قیامت اوضاع شدت یافته، رو به وخامت می‌گذارد و کفار در سختی قرار می‌گیرند.<ref>اکتشاف، ج۴، ص۵۹۲.</ref>

* الفاظ و عباراتی که در گفت و گوهای انسان‌ها به کار می‌رود، تنها برای نیازمندی‌های روزمره به وجود آمده و این قصور الفاظ و نارسایی در رساندن معانی ماوراء الطبیعه موجب می‌شود که قسمت قابل توجهی از متشابهات قرآن پدید بیاید و آن کلمه نیازمند تفسیر و تأویل باشد.<ref>تفسیر نمونه، ج۲، ص۳۲۳.</ref>

* بسیاری از حقایق قرآن، مربوط به جهان دیگر است که از افق افکار انسان دور می‌باشد و انسان قادر به درک عمق آن‌ها نیست. این نارسایی افکار و بلند بودن افق آن معانی، سبب دیگری برای تشابه قسمتی از آیات است؛ مانند بعضی از آیات مربوط به قیامت و امثال آن.<ref>همان.</ref> [[علامه طباطبایی‏]] می‌فرماید: «سراسر قرآن محکم است، ولی چون در نزول به نشئه فکر بشر می‌رسد، تشابه صورت می‌گیرد. همان‌گونه که باران پیش از فرود آمدن بر زمین، کف ندارد، ولی پس از فرود و حرکت بر زمین در آن کف ایجاد می‌شود؛ از آسمان معرفت نیز کفِ متشابه نازل نشده است بلکه با بارش آن بر درک ناقص بشری تشابه ایجاد شده است».<ref>جوادی آملی، قرآن در قرآن، ص۴۱۶.</ref>

* صاحبان عقل و علما، اندیشه‌های خود را به کار گرفته و با دقت و تعقل به مقصود حقیقی خداوند پی برند و بدین وسیله مراتب فضل و برتری آنان، بر سایر مردم روشن شود و به مراتب عالی برسند.<ref>طوسی، التبیان، ج۲، ص۹؛ نهاوندی، نغمات الرحمن، ج۱، ص۲۰.</ref>

* دلیل دیگر ارجاع مردم به سمت [[اهل بیت(ع)]] و [[پیامبر(ص)]] است که روایات نیز آن را تأیید کرده است. بنابر این وجود این گونه آیات در قرآن، نیاز شدید مردم را به پیشوایان الهی (راسخان در علم) و پیامبر(ص) و اوصیای او روشن می‌سازد و سبب می‌شود که مردم، به جهت نیاز علمی به سراغ آنان بروند.<ref>تفسیر نمونه، ج۲ ص۳۲۴؛ جوادی آملی، قرآن در قرآن، ص۴۱۸.</ref>

# آشنایی با علوم قرآنی، محمد رادمنش.

# درآمدی برتاریخ و علوم قرآنی، علی حجتی کرمانی.

# درسنامه علوم قرآنی، حسین جوان آراسته.

 

|شاخه فرعی۱ = محکم و متشابه

|شاخه فرعی۲ =

|شاخه فرعی۳ =