|
|
| خط ۱۹: |
خط ۱۹: |
|
| |
|
| * کنز الحساب: از سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای شیعه که شرحی بر مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی است.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق، ج۱۰، ص۲۱.</ref> | | * کنز الحساب: از سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای شیعه که شرحی بر مفتاح الحساب غیاث الدین جمشید کاشانی است.<ref>امین، سید محسن، اعیان الشیعه، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۲۱ق، ج۱۰، ص۲۱.</ref> |
| | '''هندسه''' |
|
| |
|
| == هندسه ==
| | تحریر اصول اقلیدس: این کتاب تحریر و تنقیح خواجه نصیرالدین طوسی از کتاب اصول اقلیدس است که به کتابی متداول در میان دانشجویان علم هندسه تبدیل شد. این کتاب را جمعی از ریاضیدانان تحریر شرح کرده‌اند. خواجه در شرح آن کتابی به نام البلاغ نگاشته است.<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۲، ص۱۴۱؛ نیز: آقابزرگ تهرانی، الذریعه، ج۶، ص۳۳؛ نیز: مدرس رضوی، محمدتقی، احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۶ش، ص۳۴۲.</ref> |
| در این علم نظر علماء و حکماء از قدیم بر کتاب اصول اقلیدس<ref>اقلیدس مهندس بزرگ یونانی که در حدود سال ۲۸۵ قبل از میلاد درگذشت. اطلاع گسترده‌ای از تاریخ حیات و چگونگی‌های آن در دست نیست. ر.ک. ترجمه تاریخ الحکماء، ص۸۶؛ تاریخ علوم عقلی، ص۱۰۴؛ الفهرست، ص۳۲۵؛ تاریخ مختصر الدول، ص۳۸.
| |
|
| |
|
| اصول اقلیدس: قفطی مؤلف تاریخ الحکماء می‌گوید اسم رومی آن (استقصات) است که مسلمانان بدان نام اصول نهادند. کتابی است جلیل القدر عظیم النفع که پیش از وی یونانیان را کتابی جامع در آن فن ماننداین کتاب نبوده است. یعقوبی به تفصیل پیرامون (اصول الهندسه) و مباحث آن سخن گفته است. (ترجمه تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۴۶ به بعد؛ ترجمه تاریخ الحکماء، ص۸۶). در اینکه اقلیدس مصنف و پدید آورنده کتاب است یا نه سخن بسیاراست. ر.ک. احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص۳۳۹.</ref> صوری بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی آن را تحریر<ref>(اصول هندسه) در دوران عباسی به تصدی چند نفراز مترجمان از یونانی به عربی نقل و ترجمه شده است. اما چون این ترجمه‌ها مشکل و فهم مطالب آن به آسانی میسر نبود جمعی به تحریر و ویرایش آنها همت گماشتند که مهمترین شان تحریر خواجه نصیرالدین طوسی است که از کتاب‌های پرارج خواجه بشمار می‌رود. این کتاب مشتمل بر ۱۵ مقاله است ۱۳ مقاله از اقلیدس و دو مقاله الحاقی از ابسقلاوس اسکندرانی. جمعی از ریاضیدانان تحریر را شرح کرده‌اند. خواجه نیز در شرح آن کتابی نوشته به نام (البلاغ). برای آگاهی از شرح‌ها و حاشیه‌های دیگر: تحریراقلیدس ر.ک. الذریعه. ج۲، ص۱۴۱ و ج۶، ص۳۳. احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص۳۴۲.</ref> و تنقیح کرده و این تحریر بین اهل تحصیل متداول بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی، از ریاضیدانان برجسته شیعی است. وی، بیشتر آثار ریاضی دانان یونان را بازنویسی کرد و آنها را در اختیار مراکز علمی گذاشت.<ref>نصیرالدین الطوسی، و آراءه الفلسفیه والکلامیه، هانی نعمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص۷۰–۱۰۴.</ref> و این کتاب تا دوره معاصر تدریس می‌شد و اساتیدی مانند آیت الله حسن‌زاده آملی این کتاب را تحصیل کرده‌اند.
| | '''هیئت''' |
|
| |
|
| علم هیئت
| | * تحریر مجسطی: کتابی از خواجه نصیرالدین طوسی که تهذیب و تحریر از کتاب المجسطی اقلیدس است. بر این تحریر جمعی از دانشمندان اسلامی شرح و حاشیه نگاشته‌اند. کتاب المجسطی بیش از یک هزار سال محور بحث‌های ریاضی و نجوم در حوزه‌ها علمی اسلامی بوده است. این کتاب نهایی‌ترین متن درسی حوزه‌های علوم اسلامی در این رشته بوده است.<ref>قاسملو، فرید، «تحریر مَجِسطی»، دانشنامه جهان اسلام، تهران، بنیاد دایرة المعارف اسلامی، ج۶، ۶۲۹-۶۳۴.</ref> |
|
| |
|
| در میان دانش‌های ریاضی حوزه‌ها، به علم هیئت و نجوم بیشتر از شاخه‌های دیگر آن توجه شده است. در این علم، کتب مشهور و متداول زیر بین طلاب و تدریس می‌شده: | | * رساله فارسی در هیئت: کتابی نگاشته علاءالدین علی بن محمد قوشچی (۸۰۵-۸۷۸ق) است. این کتاب از متون درسی علم هیئت در حوزه‌ها علمیه بوده است. به همین دلیل این کتاب مکرر در تهران و تبریز به‌چاپ رسیده است.<ref>حسن زاده آملی، حسن، دروس هيئت و ديگر رشته‌های رياضی، قم، مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى قم، ۱۳۷۱ش، ج۱، ۳۹۴.</ref> |
| | |
| اول: رساله فارسی در هیئت، تصنیف علاءالدین علی بن محمد قوشچی است که در حوزه‌ها مورد توجه بود و تدریس می‌شد، به همین جهت این رساله مکرر در تهران و تبریز به چاپ رسیده است.
| |
|
| |
|
| دوم: شرح ملخص،<ref>(الملخص فی الهیه) کتابی است مختصر در یک مقدمه و دو مقاله. مقدمه درباره اقسام اجسام و مقاله اولی بحثی پیرامون اجرام علوی و مقاله دوم در درارتباط با بسائط سفلی. (تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۲۷۴).</ref> محمود چغمینی خوارزمی که معروف و متداول در حوزه‌ها بوده است. به همین روی این کتاب به کرات در تهران و هند و جاهای دیگر که حوزه‌ها رایج بود، به چاپ رسیده است. | | دوم: شرح ملخص،<ref>(الملخص فی الهیه) کتابی است مختصر در یک مقدمه و دو مقاله. مقدمه درباره اقسام اجسام و مقاله اولی بحثی پیرامون اجرام علوی و مقاله دوم در درارتباط با بسائط سفلی. (تاریخ ادبیات در ایران، ج۳، ص۲۷۴).</ref> محمود چغمینی خوارزمی که معروف و متداول در حوزه‌ها بوده است. به همین روی این کتاب به کرات در تهران و هند و جاهای دیگر که حوزه‌ها رایج بود، به چاپ رسیده است. |
| خط ۳۵: |
خط ۳۳: |
| سوم: تذکره،<ref>تذکره نصریه: کتابی است مختصر به زبان عربی جامع مسائل علم هیئت و مشتمل بر چهار باب. محققان این کتاب را از مهمترین کتاب‌های این فن دانسته‌اند. این کتاب همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان مسائل هیئت بوده است. ازاین روی شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. ر.ک. الذریعه، ج۱۳، ص۱۴۴؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۹۱؛ احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص۳۹۹.</ref> در علم هیئت که از مصنفات خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. از جمله کتاب‌های مورد توجه حوزویان بوده است. | | سوم: تذکره،<ref>تذکره نصریه: کتابی است مختصر به زبان عربی جامع مسائل علم هیئت و مشتمل بر چهار باب. محققان این کتاب را از مهمترین کتاب‌های این فن دانسته‌اند. این کتاب همواره مورد توجه پژوهشگران و علاقه مندان مسائل هیئت بوده است. ازاین روی شرح‌ها و حاشیه‌های بسیاری بر آن نگاشته شده است. ر.ک. الذریعه، ج۱۳، ص۱۴۴؛ کشف الظنون، ج۱، ص۳۹۱؛ احوال و آثار خواجه نصیرالدین طوسی، ص۳۹۹.</ref> در علم هیئت که از مصنفات خواجه نصیرالدین طوسی می‌باشد. از جمله کتاب‌های مورد توجه حوزویان بوده است. |
|
| |
|
| چهارم: المجسطی، از کتاب‌های معروف در علم هیئت که از قدیم مورد بحث بزرگان از علماء و حکماء بوده مجسطی<ref>المجسطی: مجسطی را ترتیب مقدمات دانسته‌اند بیرجندی در شرح خود بر مجسطی گفته است: معنای مجسطی ترتیب است و اسم است از برای علم بقواعدی که در آن بحث می شودازاثبات اوضاع فلکی بادله تفصیلیه (احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص۳۴۵). مجسطی در سیزده مقاله شامل اطلاعات وسیع راجع به نجوم و حاوی نظریه معروف بطلمیوسی در باب اجرام سماوی و کیفیت ترتیب و نظم آنهاست. این کتاب نزد منجمین اسلامی اهمیت بسیار داشته و چند بار ترجمه تفسیر شد. نخستین کسی که به ترجمه و تفسیر آن توجه کرد یحیی ابن خالد بن برمک است. وی پس از آنکه جماعتی را برای ترجمه این کتاب گمارد و ترجمه آنان را شایسته نیافت ازابواحسان و سلم صاحب بیت الحکمه تفسیر کتاب را خواست و آندو بااستعانت از بهترین مترجمان کتاب را به عربی درآوردند. ر.ک. الفهرست، ص۳۲۷؛ ترجمه تاریخ الحکماء، ص۱۳۶؛ تاریخ علوم عقلی، ص۱۰۹؛ احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص۳۴۴. یعقوبی به تفصیل پیرامون کتاب مجسطی و مباحث و محتوای آن سخن رانده است (ترجمه تاریخ یعقوبی، ج۱ ص۱۶۱–۱۶۴).</ref> نوشته بطلمیوس است و خواجه نصیرالدین آن را تهذیب و تحریر نموده و برتحریر مزبور جمعی شرح و حاشیه نگاشتند. این کتاب بیش از یک هزار سال محور بحث‌های ریاضی و نجومی در حوزه‌ها بود. ابن سینا به تلخیص آن همت گماشت و آن را در ضمن تعالیم شفا گنجاند و ابن رشد، ابن السمح و ابن الصلت آن را تلخیص کردند. مجسطی جزء نهایی‌ترین متون درسی حوزه بود.<ref>مقدمه ابن خلدون، ترجمه محمد پروین گنابادی، علمی و فرهنگی، ج۲، ص۱۰۲۱.</ref> در حوزه علاوه بر متون مورد اشاره، شروح شان نیز گاهی تدریس و مورد توجه بود. | | چهارم: |
| | |
| در مجسطی بیان اوضاع فلکیه به طریق استدلال و طرق استدلال در آن مبتنی بر کثیری از مسائل هندسه و ریاضی می‌باشد که آن را علماء ریاضی متوسطات نامیده‌اند که باید پس از تحصیل و تعلیم اصول اقلیدس و پیش از تعلیم مجسطی آن مسائل را دانست. (در حقیقت به عنوان مبانی بودند) و در استدلال در مسائل مجسطی محتاج به فهم و احضار آنها می‌باشند. رسائل متعلقه بمتوسطات که متوسط بین اصول اقلیدس و مجسطی است، به طبع رسیده و مورد تدریس و مباحثه اساتید بزرگوار بوده است.
| |
|
| |
|
| و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند. | | و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند. |