۶٬۸۱۴
ویرایش
فهرست کتاب‌های آموزشی ریاضیات در تاریخ حوزهٔ علمیه (نمایش مبدأ)
نسخهٔ ۱ ژوئن ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۶
، ۱ ژوئن ۲۰۲۳بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
در طول سده‌های گذشته، صدها کتاب ارزشمند در این باره نوشته شده است. از مشهورترین متون درسی حوزه‌ها در این زمینه، می‌توان به آثار زیر اشاره کرد: | در طول سده‌های گذشته، صدها کتاب ارزشمند در این باره نوشته شده است. از مشهورترین متون درسی حوزه‌ها در این زمینه، می‌توان به آثار زیر اشاره کرد: | ||
== ریاضی == | |||
در این علم کتاب شمسیه الحساب<ref>شمسیه الحساب: (الرساله الشمسیه فی الاصول الحسابیه). کتابی است مختصر شامل مقدمه و دو فن. مقدمه در تعریف حساب و موضوع آن و صور اعداد و فن اول دراصول حساب و فن دوم در فروغ آن. این رساله را عبدالعلی بیرجندی شرح کرده است. (الذریعه، ج۱۴، ۲۲۹).</ref> از نظام الدین حسن بن محمد نیشابوری و مفتاح الحساب<ref>مفاتیح الحساب مؤلف دراین کتاب به استنباط بسیاری از قواعد هندسی و حسابی و جبر نائل آمده است. این کتاب شامل یک مقدمه و پنج مقاله است. غیاث الدین خود خلاصه ای از آن به سال ۸۲۴ ترتیب داد بنام: (تلخیص المفتاح) و آنگاه شرحی بر آن نگاشت با عنوان: (تنویرالمصباح فی شرح تلخیص المفتاح) تاریخ ادبیات در ایران، ج۴. ص۱۰۴.</ref> غیاث الدین جمشید کاشانی در حوزه‌ها متداول بوده است. ولیکن در اعصار اخیر، کتاب خلاصه الحساب<ref>خلاصه الحساب کتابی است در حساب هندسه جبر و مقابه مباحث دیگر مختصر و جامع عمیق و پر مطلب. این کتاب از آغاز نگارش و نشرش مورد تعلیم و تعلم بوده است. عالمان و ریاضیدانان بسیاری بر آن شرح نوشته یا حاشیه زده‌اند. ر.ک. الذریعه، ج۷، ص۲۲۵ و ج۶، ص۸۴ و ج۲، ص۴۹۳ و ج۱۳، ص۲۲۷. تاریخ ادبیات در ایران، ج۵، ص۳۵۰.</ref> از مصنفات شیخ بهایی متداول گشته و تدریس می‌شده است. | |||
در میان متاخرین، سید محمد علی شهرستانی (۱۲۸۰–۱۳۴۴ق) از فقهای نامدار شیعه، کتاب کنزالحساب را نوشت و مفتاح الحساب غیاث الدین را شرح کرد<ref>اعیان الشیعه، ج۱۰، ص۲۱.</ref> و خلاصه الحساب پس از تأسیس مراکز آموزشی جدید کنار گذاشته شد. | |||
از آخرین اساتید علوم ریاضی، می‌توان به نام علامه رفیعی قزوینی، میرزا محمد تقی مدرس رضوی، میرزا عبدالرحمن مدرس، سید حسن مشکان طبسی، میرزا ابوالحسن شعرانی و حسن‌زاده آملی اشاره کرد.<ref>گذشته، حال و آینده حوزه در نگاه رهبری، ص۲۳۷.</ref> | |||
== هندسه == | |||
در این علم نظر علماء و حکماء از قدیم بر کتاب اصول اقلیدس<ref>اقلیدس مهندس بزرگ یونانی که در حدود سال ۲۸۵ قبل از میلاد درگذشت. اطلاع گسترده‌ای از تاریخ حیات و چگونگی‌های آن در دست نیست. ر.ک. ترجمه تاریخ الحکماء، ص۸۶؛ تاریخ علوم عقلی، ص۱۰۴؛ الفهرست، ص۳۲۵؛ تاریخ مختصر الدول، ص۳۸. | |||
در | اصول اقلیدس: قفطی مؤلف تاریخ الحکماء می‌گوید اسم رومی آن (استقصات) است که مسلمانان بدان نام اصول نهادند. کتابی است جلیل القدر عظیم النفع که پیش از وی یونانیان را کتابی جامع در آن فن ماننداین کتاب نبوده است. یعقوبی به تفصیل پیرامون (اصول الهندسه) و مباحث آن سخن گفته است. (ترجمه تاریخ یعقوبی، ج۱، ص۱۴۶ به بعد؛ ترجمه تاریخ الحکماء، ص۸۶). در اینکه اقلیدس مصنف و پدید آورنده کتاب است یا نه سخن بسیاراست. ر.ک. احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص۳۳۹.</ref> صوری بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی آن را تحریر<ref>(اصول هندسه) در دوران عباسی به تصدی چند نفراز مترجمان از یونانی به عربی نقل و ترجمه شده است. اما چون این ترجمه‌ها مشکل و فهم مطالب آن به آسانی میسر نبود جمعی به تحریر و ویرایش آنها همت گماشتند که مهمترین شان تحریر خواجه نصیرالدین طوسی است که از کتاب‌های پرارج خواجه بشمار می‌رود. این کتاب مشتمل بر ۱۵ مقاله است ۱۳ مقاله از اقلیدس و دو مقاله الحاقی از ابسقلاوس اسکندرانی. جمعی از ریاضیدانان تحریر را شرح کرده‌اند. خواجه نیز در شرح آن کتابی نوشته به نام (البلاغ). برای آگاهی از شرح‌ها و حاشیه‌های دیگر: تحریراقلیدس ر.ک. الذریعه. ج۲، ص۱۴۱ و ج۶، ص۳۳. احوال و آثار خواجه نصیرالدین، ص۳۴۲.</ref> و تنقیح کرده و این تحریر بین اهل تحصیل متداول بوده است. خواجه نصیرالدین طوسی، از ریاضیدانان برجسته شیعی است. وی، بیشتر آثار ریاضی دانان یونان را بازنویسی کرد و آنها را در اختیار مراکز علمی گذاشت.<ref>نصیرالدین الطوسی، و آراءه الفلسفیه والکلامیه، هانی نعمانی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، ص۷۰–۱۰۴.</ref> و این کتاب تا دوره معاصر تدریس می‌شد و اساتیدی مانند آیت الله حسن‌زاده آملی این کتاب را تحصیل کرده‌اند. | ||
۲ | |||
== علم هیئت و نجوم == | |||
در میان دانش‌های ریاضی حوزه‌ها، به علم هیئت و نجوم بیشتر از شاخه‌های دیگر آن توجه شده است. در این علم، کتب مشهور و متداول زیر بین طلاب و تدریس می‌شده: | |||
اول: رساله فارسی در هیئت، تصنیف علاءالدین علی بن محمد قوشچی است که در حوزه‌ها مورد توجه بود و تدریس می‌شد، به همین جهت این رساله مکرر در تهران و تبریز به چاپ رسیده است. | اول: رساله فارسی در هیئت، تصنیف علاءالدین علی بن محمد قوشچی است که در حوزه‌ها مورد توجه بود و تدریس می‌شد، به همین جهت این رساله مکرر در تهران و تبریز به چاپ رسیده است. | ||
| خط ۳۵: | خط ۴۰: | ||
و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند. | و از جمله کتاب‌های درسی حوزه در علم نجوم کتاب تشریح الافلاک و نیز هفتاد باب شیخ بهائی، در طول سده‌های گذشته بوده‌اند. | ||
یکی از علومی که در عصور قدیمه مورد بحث و دقت بزرگان از علماء و حکماء بوده و چند سال پیش در ایران به ویژه در حوزه تهران مورد توجه جمعی از دانشمندان فاضل بوده که به درس و تعلیم آن اشتغال داشتند، علم اسطرلاب<ref>اسطرلاب: اسطرلاب آلتی است که بیشتر برای کارهای نجومی از قبیل تعیین ارتفاع خورشید و دانستن طول و عرض بلاد و معرفت بلندی کوه‌ها و پهنای رودها طبق اصول و قوانینی را که برای استعمال این آلت مقررداشته اند علم اسطرلاب نامیده‌اند. این علم از فروغ علم هیئت است. کشف الظنون، ج۱، ص۴۱۰۶؛ آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسی، ص۴۱۴.</ref> می‌باشد. | یکی از علومی که در عصور قدیمه مورد بحث و دقت بزرگان از علماء و حکماء بوده و چند سال پیش در ایران به ویژه در حوزه تهران مورد توجه جمعی از دانشمندان فاضل بوده که به درس و تعلیم آن اشتغال داشتند، علم اسطرلاب<ref>اسطرلاب: اسطرلاب آلتی است که بیشتر برای کارهای نجومی از قبیل تعیین ارتفاع خورشید و دانستن طول و عرض بلاد و معرفت بلندی کوه‌ها و پهنای رودها طبق اصول و قوانینی را که برای استعمال این آلت مقررداشته اند علم اسطرلاب نامیده‌اند. این علم از فروغ علم هیئت است. کشف الظنون، ج۱، ص۴۱۰۶؛ آثار واحوال خواجه نصیرالدین طوسی، ص۴۱۴.</ref> می‌باشد. | ||