شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع)
 | این مقاله هماکنون به دست Shamloo در حال ویرایش است. |
آیا جابر بن حیان، شیمیدان مسلمان، شاگرد امام صادق(ع) بوده است؟
شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع) هرچند نزد تعدادی از محققان پذیرفته شده، در تحقیقات جدید مورد مناقشه قرار گرفته است. در این تحقیقات، با نقد درونی رسائل جابر، به این نتیجه رسیده‌اند که این مطلب که جابر در سدۀ دوم می‌زیسته و شاگرد امام صادق(ع) بوده حقیقت ندارد.
دلایل مخالفان شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) این است که در منابع معتبر، به‌ويژه منابع درجه اول، شاگردی چنين شخصى نزد امام و حتى حضور واقعی او در حلقه‌های علمى و دينی شيعيان آن حضرت تأييد نشده است. آنچنان که در كهن‌ترين و معتبرترين منابع رجالى شيعه، از قبيل كتاب رجال نجاشى و رجال و فهرست شيخ طوسى و رجال كَشّى هيچ ذكرى از فردى به نام جابر بن حيان در ميان نيست.
در مقابل، محققانی شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) را، بنا بر منابعی که از قرن چهارم به بعد این موضوع را نقل کرده‌اند، پذیرفته‌اند؛ سید محسن امین و مرتضی مطهری. مطهری با تکیه بر نظر ابن‌ندیم، که جابر را از شاگردان امام صادق(ع) دانسته، می‌گوید که او کیمیاوی (شیمیدان) و شاگرد امام صادق(ع) بوده است. مطهری با تأکید بر وجود مجهولات راجع به جابر بن حیان و اینکه در کتاب‌های شیعه اسمی از او نیست، باز هم او را از شاگردان مبرّز امام صادق(ع) بر می‌شمرد.
زندگی جابر بن حیان
ابو عبدالله جابِرِ بْنِ حَیّان، که با نسبت‌های ازدی، کوفی و طوسی و لقب صوفی خوانده شده است، دانشمند علم کیمیا و فیلسوف شیعی سدۀ دوم هجری قمری شمرده شده است. مجموعۀ بزرگی از آثار در کیمیا و فلسفۀ طبیعی به او منسوب شده است.[۱] از نظر محققان، اطلاعات منابع کهن درباره جابر یکدست نیست و در خود آنها نشانه‌هایی از شک در واقعیت وجود جابر است.[۲]
داده‌های تاریخی موجود در زمينه زندگی جابر حاكى از آن دانسته شده كه او احتمالاً در سده دوم هجرى قمری در محيط شيعی عراق به‌دنيا آمده است. در مدينه، نزد امام صادق(ع) شاگردى كرده و دانش كيميا و تعاليم فراوان دیگری را از آن حضرت اخذ نموده است. سپس، مدتی در بغداد و در ميان اطرافيان خاندان برمكى (خاندان قدرتمند ایرانی‌نژاد در دستگاه خلافت عباسی) به‌سر برده است.[۳] ابن‌ندیم از قول شخصی به نشانی خانه جابر در بغداد و کشف آزمایشگاه او در کوفه، در زمان عزالدوله دیلمی، از امرای آل‌بویه، اشاره کرده است. او اشاره کرده که پس از بررسی این محل هاونی در آنجا پیدا شده که در آن قطعه‌ای طلا وجود داشته است. طبق گفته ابن‌ندیم، جابر به‌دلیل آب و هوای شهر کوفه که مناسب کیمیاگری بوده در آنجا به کار اکسیر می‌پرداخته است.[۴]
از سال ۱۸۷ق، كه برمكيان مغضوب هارون خلیفه عباسی شدند، جابر به زندگى مخفيانه روى آورد و سرانجام در سال ۲۰۰ق و در زمان خلافت مأمون عباسی درگذشته است.[۵]
مخالفان
برخی محققان غربی با نقد درونی رسائل جابر به این نتیجه رسیده‌اند که این مطلب که جابر در سدۀ دوم می‌زیسته و شاگرد امام صادق(ع) بوده حقیقت ندارد.[۶] دلایل مخالفان این است که در منابع معتبر، به‌ويژه منابع درجه اول، شاگردی چنين شخصى نزد امام صادق(ع) و حتى حضور واقعی او در حلقه‌های علمى و دينی شيعيان آن حضرت تأييد نشده است. آنچنان که در كهن‌ترين و معتبرترين منابع رجالى و فهرستی شيعه، از قبيل كتاب رجال نجاشى و رجال و فهرست شيخ طوسى و رجال كَشّى هيچ ذكرى از فردى به نام جابر بن حيان در ميان نيست.[۷]
برخی محققان، وجه ایجابی تحقیقات محققان غربی درباره جابر و نفی شاگردی او نزد امام صادق(ع) را این دانسته‌اند که آنان رساله‌های جابری را تألیف گروهی از نویسندگان اسماعیلی قرمطی دانسته‌اند. نویسندگانی که طی حدود یک قرن، میان نیمۀ دوم سدۀ سوم تا نیمۀ اول سدۀ چهارم هجری قمری، این رساله‌ها را نگاشته‌اند؛ به همین دلیل است که آنان در اشاره به آثار جابر از عبارت «رسائل جابری» و نه «رسائل جابر» بهره می‌گیرند. از نظر این محققان اصالت تاریخی جابر رد می‌شود و این مسئله‌ای است که در تحقیقات تاریخ علم به «مسئلۀ جابری» مشهور شده است.[۸] از دیگر مخالفان وجود شخصیتی به نام جابر بن حیان و شاگردی او نزد امام صادق(ع) می‌توان به سید احمد مددی، از علما و مدرسان حوزه علمیه قم، اشاره کرد.[۹]
موافقان
منابعی که به شاگردی جابر بن حیان نزد امام صادق(ع) اشاره کرده‌اند از منابع قرن چهارم به بعد هستند؛ از جمله ابن‌ندیم (درگذشته ۴۳۸) در الفهرست،[۱۰] ابن‌طاووس (درگذشته ۶۶۴ق) در فرج المهموم،[۱۱] ابن‌خَلَّکان (درگذشته ۶۸۱ق) در وفیات الاعیان،[۱۲] صَفَدی (درگذشته ۷۶۴ق) در الوافی بالوفیات[۱۳] و سید محسن امین (درگذشته ۱۳۷۱ق) در اعیان الشیعه[۱۴] جابر را از شاگردان امام جعفر صادق(ع) دانسته‌اند.
برخی دیگر از محققان شیعه، با چشم‌پوشی از ضعف‌های موجود در اخبار مربوط به شاگردی جابر نزد امام صادق(ع) این موضوع را پذیرفته‌اند؛ برای نمونه مرتضی مطهری معتقد است که در تاریخ اسلام شخصی به نام جابر بن حیان وجود دارد که از عجایب افراد تاریخ اسلام است. مطهری با تکیه بر نظر ابن‌ندیم، که جابر را از شاگردان امام صادق(ع) دانسته، می‌گوید که او کیمیاوی و شیمیدان و شاگرد امام صادق(ع) بوده است. مطهری با تأکید بر وجود مجهولات راجع به جابر بن حیان و اینکه در کتاب‌های شیعه اسمی از او نیست، باز هم او را از شاگردان مبرّز امام صادق(ع) بر می‌شمرد.[۱۵]
منابع
- ↑ کوهکن، رضا، «جابر بن حیان»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ۱۳۹۳، ج۱۷، ذیل واژه.
- ↑ کوهکن، «جابر بن حیان»، ج۱۷، ذیل واژه.
- ↑ جهانبخش، جویا، «ميراث جابر بن حيان يا مرده ريگ كيميايى غاليان»، آینه پژوهش، شماره ۱۲۰، اسفند ۱۳۸۸ش، ص۱۲۰.
- ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق ابراهيم رمضان، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۷ق،ص۴۳۵.
- ↑ جهانبخش، «ميراث جابر بن حيان يا مرده ريگ كيميايى غاليان»، ص۱۲۰.
- ↑ کوهکن، «جابر بن حیان»، ج۱۷، ذیل واژه.
- ↑ جهانبخش، «ميراث جابر بن حيان يا مرده ريگ كيميايى غاليان»، ص۱۲۰.
- ↑ کوهکن، «جابر بن حیان»، ج۱۷، ذیل واژه.
- ↑ مددی، سید احمد، «گفت‌وگو: تحول در فقه، نسخه‌شناسی و اصول فقه حکومتی»، فقه (کاوشی نو در فقه)، شماره ۵۸، زمستان ۱۳۷۸ش، ص۸۸-۸۹.
- ↑ ابن‌ندیم، محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقیق ابراهيم رمضان، بیروت، دار المعرفة، ۱۴۱۷ق،ص۴۳۵.
- ↑ ابن‌طاووس، علی بن موسی، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، قم، دار الذخائر، ۱۳۶۸، ص۱۴۶.
- ↑ ابن‌خلکان، احمد بن محمد، وفيات الاعيان وانباء ابناء الزمان، تحقیق احسان عباس، بیروت، دار صادر، ۱۹۰۰م، ج۱، ص۳۲۷.
- ↑ صفدی، خليل بن ايبک، الوافی بالوفیات، تحقیق احمد الارناؤوط و تركی مصطفى، بیروت، دار احياء التراث، ۱۴۲۰ق، ج۱۱، ص۲۷.
- ↑ امین، سید محسن بن عبدالکریم، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف للمطبوعات، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۳۰.
- ↑ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، ۱۳۸۹ش، ج۱۸، ص۷۸.