سیر تاریخی حرم پیامبر(ص) و ائمه(ع)

سؤال

بنای گنبد پیامبران و امامان را چه سالی و توسط چه کسانی به صورت گنبد طلایی با نقش‌های زیبا و نورانی درآمده است؟

بنای مقابر و گنبدهای پیامبر و اهل بیت پاک ایشان از هنگام وفات هر یک از آنان توسط حکومتها و گروه‌های مختلف از مردم عادی ساخته شده است. هر کس و هر خاندان یا هر حکومتی به فراخور علاقه، هنر و امکاناتی که داشت در بنای اوّلیه، بازسازی، گسترش، ترمیم و تزئین این بناها در دوران مختلف شرکت داشته است. این بناها در دوران مختلف با هنر و معماری مخصوص هر عصر و با بهترین مصالح قابل دسترس همان دوره ساخته شده‌اند.

مرقد رسول خدا(ص)

مسجد النبی حرم رسول خدا(ص)

بر اساس منابع، پیامبر اکرم(ص) در خانه خود مدفون شده که در شرق مسجد نبوی واقع شده بود و دری از آن خانه به مسجد باز می‌شد. در سال ۱۷ ق عمر بن خطاب، خلیفه دوم، مسجد النبی را توسعه داد و دیوارهای چوبی و برگی آنجا و روضه نبوی(ص) را به دیوار سنگی و گلی تبدیل کرد. عایشه، همسر رسول خدا(ص)، تا آخر عمر خود از آن خانه استفاده می‌کرد. بعد از مدفون‌شدن عمر بن خطاب در کنار پیامبر و ابوبکر، عایشه خانه را با پرده‌ای به دو قسمت کرد و در قسمت شمالی آن زندگی می‌کرد.

در سال ۸۱ تا ۹۱ قمری ولید بن عبدالملک، ششمین خلیفه اموی، مسجد النبی را توسعه داد و عامل او در مدینه، عمر بن عبدالعزیز، روضه پیامبر(ص) را به همان اندازه خانه رسول خدا(ص) بنا کرد و در اطراف آن دیواری پنج ضلعی کشید. در سال ۶۶۸ق، حفاظی از چوب، توسط حکومت ممالیک بحری برای قبر پیامبر(ص) ساخته شد که سه در داشت. در سال ۶۷۸ گنبدی، توسط حکومت ممالیک بحری بالای روضه پیامبر(ص) ساخته شد که از پایین مربع از بالا هشت ضلعی بود و با الواح سربی پوشیده شده بود.

در سال ۸۸۷ق، گنبد حرم نبوی(ص) تجدید بنا شد. این اقدام در زمان حکومت ممالیک بری بود. این حکام همچنین برای حفاظ قبر رسول خدا(ص) پنجره‌هایی از مس و آهن ساختند. در سال ۸۹۲ق، همین حکومت گنبد حرم نبوی(ص) را با گچ سفید تجدید بنا کرد. در سال ۱۲۳۳ق، و در عهد سلطان محمود عثمانی، بنای گنبد برای آخرین بار تجدید شد. در سال ۱۲۵۳ق، سلطان عبداالحمید عثمانی دستور داد گنبد را به رنگ سبز درآورند.

حرم امام علی(ع)

تصویری قدیمی از حرم امام علی(ع)

امام علی(ع) در سال ۴۰ قمری به شهادت رسید. مدفن او تا پایان دوره امویان مخفی بود تا از تخریب به دست بنی‌امیه و خوارج در امان بماند.

بعد از روی کار آمدن بنی‌عباس، قبر امام علی(ع) توسط امام صادق(ع) آشکار شد. داود بن علی عباسی (درگذشته ۱۳۳ق) اولین کسی است که صندوقی بر قبر امام علی(ع) نصب کرد. وقتی حکومت عباسیان تثبیت شد و شیعیان از اهانت آنان به قبر امام(ع) نگران شدند از زیارت آن خودداری کردند. این موضوع موجب شد تا باز مکان قبر مخفی بماند. در زمان هارون الرشید، در اثر کرامتی که از مرقد امام علی(ع) آشکار شد، مکان آن دوباره مشخص شد. هارون، بین سال‌های ۱۷۰ تا ۱۷۵ق، به این مرقد احترام گذاشت و آن را بازسازی و برای آن گنبدی ساخت که چهار در داشت.

در سال ۲۸۰ق، محمد بن زید الداعی، از حاکمان علوی طبرستان، برای قبر امام علی(ع) گنبد، دیوار و صحن ساخت؛ زیرا ساختمان دوران هارون الرشید توسط متوکل عباسی خراب شده بود. در سال ۳۶۹ق، عضدالدوله دیلمی، از سلاطین آل‌بویه ساختمان حرم را از نو بنیان نهاد. در سال ۷۵۵ق، عمارت عضدالدوله در حادثه آتش‌سوزی خراب شد؛ به همین دلیل در سال ۷۶۰ق ایلخانان مغول بنای جدیدی برای آن ایجاد کردند.

در دوره صفویه، شاه عباس اول عمارت ایلخانان را اصلاح و روضه و گنبد و صحن حرم را تعمیر کرد. حرم علوی در دوره شاه صفی، جانشین شاه عباس اول، دوباره تعمیر شد؛ زیرا در اثر گذشت روزگار شکاف‌هایی در گنبد به وجود آمده بود و صحن حرم تنگ شده بود. در سال ۱۳۱۵ق، سلطان عبدالحمید عثمانی اصلاحاتی در حرم علوی(ع) ایجاد کرد. دولت‌های افشاریه و قاجاریه نیز چندین بار اصلاحاتی در حرم ایجاد کردند. بعد از تجزیه عثمانی و تشکیل کشور جدید عراق، بیشتر تعمیرات حرم علوی(ع) توسط ثروتمندان مؤمن صورت گرفته است.

مرقد ائمهٔ بقیع(ع)

تصویری از قبرستان بقیع پیش از تخریب

قبر امامان مدفون در بقیع ـ امام حسن(ع)، امام سجاد(ع)، امام باقر(ع)، امام صادق(ع)- خانه‌ای متعلق به عقیل بن ابی‌طالب بوده است. گفته شده که امام سجاد این خانه را در سال ۶۵ق تعمیر کرده است. تبدیل خانه عقیل به حرم و زیارتگاه عمومی در دوران خلافت سفاح عباسی (۱۳۲–۱۳۶ق) یا در اوائل خلافت منصور عباسی (۱۳۷–۱۵۸ق) به‌وسیله یکی از این دو خلیفه یا به‌وسیله بنی‌الحسن و شیعیان مدینه یا با هماهنگی هر دو گروه با اهداف مختلف صورت گرفته است.

در سالهای ۱۷۰–۱۹۳ هارون الرشید به این حرم توجّه و در تعمیر آن نقش داشته است. در قرن پنجم به دستور مجد الملک قبّه ای برای حرم امامان بقیع ساخته می‌شود. که توجّه مورخان و جهانگردان را به خود جلب می‌نمود. مجد الملک ابو الفضل اسعد بن محمّد بن موسی البراوستانی القمی وزیر برکیارق از سلاطین سلجوقی است. اوّلین تعمیر حرم بقیع در سال ۱۵۱۹ ه‍ مستر شد به دستور مسترشد بالله خلیفه عبّاسی انجام گرفت. دوّمین تعمیر در سالهای ۶۲۳ و ۶۴۰ به وسیله مستنصر بالله خلیفه دیگر عبّاسی صورت گرفت. تعمیر سوّم در اوائل قرن سیزدهم هجری به دستور سلطان محمود عثمانی صورت گرفته است.

در قرن چهاردهم (۱۳۴۴ ه‍.ق) خاندان سعودی با پشتوانه عقاید وهّابیّت ساختمان قبور امامان بقیع و دیگر آثار باقی مانده از اهل بیت و مرقد حضرت حمزه و بیت الاحزان حضرت فاطمه را خراب کردند.

حرم امام حسین(ع)

تصویری قدیمی از حرم امام حسین(ع)

پس از واقعه عاشورا قبیله بنی اسد بدن مبارک امام حسین(ع) را به خاک سپردند و مسجدی نیز در کنار قبر بنا کردند. بعد از مدّتی مختار بن ابو عبیده ثقفی بنایی بر روی قبر بر پا نمود. این مسجد تا زمان هارون الرشید وجود داشت و هارون آن را خراب کرد و آثار قبر را محو کرد. دوّمین بار در سال ۱۹۳ به دستور هارون و به گمان عدّه ای به دست مأمون بعد از این تاریخ بنای جدیدی احداث شد. در زمان مأمون برای مرقد شریف بنای بلندی بر پا گردید که تا سال ۲۳۲ باقی بود. از سال ۲۳۲ تا ۲۴۷ در مدّت پانزده سال، چهار مرتبه بنای حرم به دستور متوکل عبّاسی تخریب و روی آن کشاورزی کردند. پس از به خلافت رسیدن منتصر عبّاسی در سال ۲۴۷ سوّمین بنا روی قبر ساخته شد. در ذی حجّه ۲۷۳ بنای ساخته شده توسط منتصر فرو ریخت. قبر شریف امام حسین (،) در ظاهر به مدّت ده سال بدون سقف بود. در سال ۲۸۳ محمد بن زید بن حسن ملقب به داعی صغیر ـ حاکم علویان طبرستان در زمان معتضد عبّاسی ـ آن را تجدید بنا کرد.

در سال ۳۶۹ در زمان طائع خلیفه عبّاسی توسط سلطان عضد الدوله پنجمین بنای مرقد مقدس ساخته شد. در سال ۴۰۷ حریق وحشتناکی نیمه شب ماه ربیع الاوّل حرم را فرا گرفت. ابن سهلان رامهرمزی وزیر سلطان آل بویه در ماه ربیع الثانی به وزارت رسید و دیوار خارجی را تجدید بنا کرد و بنای تازه ای بهتر از پیش بر روی قبر مطهر ساخت. بنای آل بویه بیش از سیصد و شصت سال عمر کرد و شاهد سقوط دولت عبّاسی و تشکیل دولت مغولی ایلخانی و آل جلایر در عراق بود. بنای عمارت موجود فعلی در زمان سلطان اویس پسر شیخ حسن جلایری اتمام یافته است و بعد از او پسرانش امور باقی مانده را تکمیل کردند؛ یعنی بنای فعلی از سال ۷۶۷ تا ۷۶۸ ساخته و تکمیل شده است.

از سال ۹۱۴–۹۳۲ عراق به سلطه حکومت صفوی درآمد لذا به دستور شاه اسماعیل اصلاحات و تزیینات و تعمیراتی در حرم مقدس امام حسین(ع) انجام شد. در سال ۹۴۱ عراق دوباره به دست عثمانی‌ها افتاد و سلطان سلیمان قانونی در رقابت با پادشاهان صفوی به عتبات عالیات خدمت‌های زیادی کرد و با ایجاد سدّی شهر کربلا را از خطر سیل نجات داد که این سدّ تا امروز هم به نام سدّ سلیمانیّه معروف است. از سال ۹۳۰–۹۸۴ شاه طهماسب صفوی چندین بار تعمیراتی را در حرم امام حسین(ع) انجام داد. از سال ۹۹۶–۱۰۳۸ شاه عبّاس کبیر برای صندوق قبر شریف شبکه ساخت. بعد از صفویه حکومت افشاریان خصوصاً نادرشاه با دست یابی به غنایم هندوستان در مرمّت و نگهداری و تزیین حرم بسیار کوشید. برای اوّلین بار در حکومت قاجاریّه گنبد حرم طلا کاری شد چنان‌که در عرض شصت و پنج سال اوّل حکومت قاجاریان گنبد حرم سه مرتبه طلا کاری شد. بعد از فروپاشی عثمانی و تشکیل عراق در سال ۱۳۵۸ هجری قمری سلطان سیّد طاهر سیف الدین گنبد و دو مناره حرم را با طلای هندوستان دوباره طلاکاری کرد.

حرم امام کاظم(ع) و امام جواد(ع)

تصویری قدیمی از حرم کاظمین(ع)

در ۲۵ رجب سال ۱۸۳ هجری قمری امام موسی الکاظم(ع) به شهادت رسید و پیکر پاکش به مقابر قریش در حاشیه بغداد حمل و در آنجا دفن گردید. در آخر ذی القعده سال ۲۲۰ امام جواد(ع) نیز به شهادت رسید و در کنار تربت جدّش موسی بن جعفر(ع) دفن گردید. بعد از دفن امام جواد(ع) به مرور زمان بنایی بر قبر شریف آن دو امام ساخته شد و از اطراف به زیارت آن می‌رفتند به گونه ای که تا سال ۲۸۶ حرم کاظمین بنایی مخصوص داشته است. در کتب تاریخی مربوط به دوران قبل از آل بویه عبارت «تربت ابن ابراهیم موسی» به چشم می‌خورد و از این عبارت چنین استفاده می‌شود که در آنجا گنبدی بوده که شامل هر دو قبر شریف بوده است، چون تربت بر قبری گفته می‌شود که گنبد داشته باشد. در سال ۳۳۴ مغز الدوله آل بویه بغداد را به تصرف خود درمی‌آورد و در سال ۳۳۶ دستور می‌دهد حرم کاظمین را تجدید بنا کنند. وی ساختمان تازه ای ساخت و ضریح و دو گنبد از چوب ساج روی آن دو قبر بنا کرد. در سال ۴۴۳ حرم کاظمین غارت و به آتش کشیده شد و ضریح و گنبدهای حرم در آتش سوخت. در سال ۴۴۴ بساسیری و ملک رحیم به کمک هم اقدام به بازسازی و تجدید بنای آن کردند. در سال ۴۹۰ مجد الملک ابوالفضل براوستانی قمی دستور تعمیر و باز سازی حرم را صادر کرد و دو گلدسته برای آن ساخته شد و همچنین گنبد حرم کاشی کاری و خاتم کاری گردید. در سال ۵۷۵ الناصر دین الله عبّاسی گلدسته‌های متعددی را برای حرم کاظمین ساخت. در سال ۶۲۳ مستنصر عبّاسی تالار حرم را توسعه داد. در محرم سال ۶۵۶ بغداد توسط مغول اشغال شد در اثر این اشغال حرم کاظمین در آتش سوخت. امیر قراتای به بغداد وارد شد و عماد الدین عمر بن محمّد قزوینی را به قائم مقامی انتخاب کرد، وی نیز شهاب الدین علی بن عبدالله را به سمت ریاست اوقاف تعیین نموده و دستور بازسازی مسجد جامع و حرم امام کاظم و امام جواد(ع) را به وی داد.

در سال ۷۶۹ سلطان اویس جلایری اقدام به تعمیر حرم نمود و دو گنبد و دو مناره ساخت. در سال ۹۱۴ شاه اسماعیل وارد بغداد شد و دوران ترکمن‌ها پایان یافت. شاه اسماعیل دستور تخریب ساختمان و بنای قبلی حرم و تجدید دوباره آن را صادر کرد. اسکلت امروزین حرم و روضه منوره و رواقها و دو گنبد و دو صندوق و گلدسته‌های امروزین حرم کاظمین از آثار دوران صفویه است.

حرم امام رضا(ع)

تصویری قدیمی از حرم امام رضا(ع)

قریب به چهار صد سال بر قبر حضرت امام رضا(ع) عمارتی لایق نبود و اندک بنایی که بود از ساخته‌های حُمید بن قحطبه طائی حاکم توس در زمان هارون الرشید بود. وقتی هارون مُرد او را در همان خانه حُمید دفن کردند و بعد از آن حضرت رضا(ع) را در آن مدفون ساختند. تا چهار صد سال مرقد امام در خارج از شهر توس در اراضی سناباد بدون خانه و مکان و اجتماع و زائر و بدون خادم و فراش و دربان بود. در سال ۵۱۲ یا ۵۱۵ و در دوران حکومت سلجوقیان بنای جدید و گنبدی بر روی مرقد امام رضا(ع) ساخته می‌شود که به امر سلطان سنجر سلجوقی و به سرپرستی شریف الدّین ابو طاهر قمی و به مباشرت ابوالقاسم احمد بن علی بن احمد علوی از نقیبان ناحیه توس انجام گرفته است.

بعد از حمله مغول خساراتی به حرم رضوی وارد می‌شود که اندک بوده است. خرابیهای حمله مغول در دوران حکومت سلطان محمّد خدابنده (الجاتیو) از سلاطین ایلخانی مرمّت شد. گنبد امام رضا(ع) تا سال ۹۳۳ کاشی کاری بوده است و در این سال شاه طهماسب اوّل بدون آنکه تغییری در قسمتهای اصلی بنا ایجاد شود دستور داد تا کاشیهای گنبد را تبدیل به خشتهای طلا نمایند. خشتهای طلا در هجوم عبد المؤمن خان ازبک به یغما برده شد، لذا برای بار دوّم در سال ۱۰۱۰ ه‍.ق به دستور شاه عبّاس کبیر با خشت زر تزیین شد. در سال ۱۰۶۸ در اثر زلزله شدیدی، شکاف در گنبد پیدا شد که به دستور شاه سلیمان صفوی، مرمّت و طلاکاری شد.

حرم امام هادی(ع) و امام عسکری(ع)

تصویری قدیمی از حرم عسکریین(ع)

امام هادی(ع) خانه ای از دلیل بن یعقوب نصرانی خرید و وقتی امام به شهادت رسید در وسط همان خانه دفن گردید. بعد از شهادت امام حسن عسکری(ع) ایشان نیز در کنار پدر بزرگوارش دفن گردید. این خانه آباد و بزرگ بود و تا دوره خلافت المعتضد عبّاسی بر جای بود. در این دوره بر دیوار خانه پنجره ای نصب کردند که بر خیابان اشراف داشت و مردم امام هادی و امام حسن عسکری(ع) را از پنجره زیارت می‌کردند. این اوضاع تا سال ۳۲۸ ادامه داشت تا اینکه سامرا و محله عسکر خالی از سکنه شد چرا که دوباره بغداد به پایتختی انتخاب شده بود. در سال ۳۳۳ توسط دولت آل حمدان اوّلین قبّه بر قبر شریف عسکریین بنا شد.

در سال ۳۳۷ عمارت جدیدی توسط سلطان احمد معز الدوله سوّمین سلطان آل بویه بنا شد و سامراء دوباره مسکونی گردید. معز الدوله ضریحی از چوب برای قبر امام هادی و امام عسکری(ع) ساخت و برای حرم هدایای زیادی بخشیده و خادم و صاحب برای آن تعیین کرد.

در سال ۳۶۸ امیر عضد الدوله دستور به بازسازی روضه مبارکه با چوبهای محکم از ساج داد و صحن شریف را توسعه داد. در سال ۳۴۵ برای پنجمین بار امیر ارسلان بساسیری امر به باز سازی حرم عسکریین داد و دو ضریح برای بارگاه آنها ساخت. در سال ۳۹۵ حرم مبارک توسط سلطان برکیارق سلجوقی تعمیر شد و درهایی با چوب گرانقیمت برای حرم درست شد و صحن حرم و رواقها توسعه یافتند.

در سال ۶۰۶ ناصر عبّاسی قبّه و مأذنه‌های حرم را تعمیر و روضه شریف را تزیین کرد. در سال ۶۴۰ در دوره مستنصر عبّاسی و سرپرستی احمد بن طاووس بر حرم شریف آتشی درافتاد و ضریح امام هادی و امام حسن عسکری(ع) در آتش سوخت. خلیفه اقدام به بازسازی مشهد مقدس و ضریح شریف دو امام کرد. در سال ۷۵۰ ابو اویس حسن جلایری ضریح امامان حرم سامرا را تزیین و گنبدی برای حرم قرار داد.

در سال ۱۱۰۶ حریق دیگری در حرم سامرا افتاد و به دستور سلطان حسین آخرین پادشاه صفوی حرم تجدید بنا شد و ضریح مشبکی را به همراه صندوقهایی برای قبرهای مبارک ساختند که این آثار تاکنون باقی مانده‌اند. در سال ۱۲۰۰ احمد خان دنبلی از حاکمان آذربایجان روضه شریف و سرداب را تعمیر کرد و صحن‌ها و رواقهای جدیدی ساخت. احمد خان دستور داد که روضه و سرداب و ایوان و رواقها و صحن حرم به شیوه و ترتیب بناء نجف اشرف ساخته شوند؛ لذا بهترین اساتید و مهندسین و بنّاها را از ایران به عراق فرا خواند. در سال ۱۲۲۵ امیر حسین قلی خان پسر احمد خان کارهای ناقص پدر را تکمیل کرد. در قضیه اخیر (۱۳۷۵ ش) حرم شریف توسط تروریستهایی که از سوی (آمریکا و انگلیس) اشغالگران حمایت می‌شدند بوسیله بمب‌گذاری تخریب شده و گنبد و بارگاه‌های این حرم شریف منهدم گردیده که توسط شیعیان بزودی بهتر و باشکوه‌تر از دوره‌های قبل تعمیر خواهد شد به یاری خداوند متعال در این عملیات تخریبی دست سه گروه بیشتر نمایان است که عبارت از صهیونیستها و وهابیان و بعثی‌های باقی مانده از حکومت صدام هستند به یقین این بارگاه دوباره سر به آسمان برخواهد افراشت و نام ائمه همیشه جاوید است ولی نام سیه رویان تبهکار به ننگی و خیانت شناخته شده و عذات الهی آنها را فراخواهد گرفت.

درباره تاریخ احداث و تعمیر حرمهای شریف پیامبر و اهل بیت به صورت جمعی کتابی وجود ندارد بلکه باید به تاریخ شهرهایی که این پاکان در آن دفن شده‌اند مراجعه کرد.

مطالعهٔ بیشتر

1. تعمیر و توسعه مسجد شریف نبوی، ناجی محمّد حسن عبد القادر الانصاری
2. نجف اشرف در ادوار زمان، محقق ورسی
3. تاریخ حرم ائمه بقیع، محمد صادق نجمی
4. تاریخ کربلا و حایر حسین، محمّد جواد کلید دار
5. تاریخ حرم کاظمین، شیخ محمّد آل یاسین
6. تاریخ مشهد، از محمّد رضا قصّابیان.