سعدالدین تفتازانی: تفاوت میان نسخه‌ها

سعدالدین تفتازانی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱ مارس ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۲۳

۳۸ بایت اضافه‌شده ، ‏۱ مارس ۲۰۲۳

ابرابزار

A.rezapour

automoderated، ناظمان (CommentStreams)

۱۵٬۱۶۱

ویرایش

@@ خط ۴: / خط ۴: @@
 سعدالدین تفتازانی کیست و چه جایگاهی در میان عالمان اسلامی دارد؟{{پایان سوال}}
 {{پاسخ}}
-{{درگاه|واژه‌ها|حوزه و روحانیت}}سعدالدین تفتازانی فقیه، متکلم، منطق دان و ادیب قرن هشتم.
+{{درگاه|واژه‌ها|حوزه و روحانیت}}
+سعدالدین تفتازانی فقیه، متکلم، منطق دان و ادیب قرن هشتم.
 == زندگی‌نامه ==
@@ خط ۱۲: / خط ۱۳: @@
 اهمیت وی در گسترش و اعتلای معارف و فرهنگ اسلامی در دورة پس از ویرانگریهای مغول به اندازه ای است که مورخان، وی را حد فاصلِ متقدمان و متأخران دانسته‌اند. عمده‌ترین فعالیت وی در حفظ و گسترش علوم، نگارش درسنامه‌های گوناگون بود که اهل علم همواره به آنها توجه داشته‌اند. تراجم نویسان اشخاص مختلفی را به عنوان استاد تفتازانی نام برده‌اند که از آن جمله اند قطب الدین رازی تحتانی بویهی (متوفی ۷۶۷)، قاضی عضدالدین ایجی (متوفی ۷۵۶)، ضیاءالدین بن عثمان قزوینی (متوفی ۷۸۰) فقیه شافعی، و نسیم الدین محمد نیشابوری کازرونی. از کیفیت و مراحل تحصیل تفتازانی و مدت آن، گزارش مستندی در اختیار نیست. تفتازانی به میرسیدشریف جرجانی (متوفی ۸۱۶)، که ۲۸ سال از خودش جوانتر و بنا بر گزارشی شاگردش بود، توجهی ویژه داشت (رجوع کنید به رشر، ص ۲۲۲). اما دوستی آنان، بر اثر مناظره ای علمی که تیمور میان آن دو برپا داشت و به برتری جرجانی انجامید، به خصومت تبدیل شد و جرجانی به رد و نفی آثار تفتازانی پرداخت. معروف است که وی در کلام، مشرب اشعری و در فقه، مذهب شافعی داشته است. آثار او بر سه قسم است: درسنامه، مانند تهذیب المنطق و الکلام؛ شرح درسنامه‌های رایج، مانند شرح عقاید نسفی؛ و تعلیقه بر دیگر آثار و شرح آنها، آثار او در مراکز آموزشی به عنوان درسنامه در سطوح گوناگون پذیرفته شد. توفیق تفتازانی مرهون فصاحت و بلاغت و چیره‌دستی او در بیان آموزشی مطالب است. دانشمندان در بیان جایگاه تفتازانی در تاریخ علوم، اختلاف نظر دارند. غالباً ــ با توجه به اینکه آثار وی به درسنامه‌ها یا شرح و حاشیه نویسی منحصر است ــ وی را معلمی توانا، اما فاقد دیدگاهی خاص در مسائل موردبحث، می‌دانند و آثار او را محصول زمانه ای می‌دانند که عاری از اصالت و نوآوری فکری است (برای نمونه رجوع کنید به وات، ص ۱۶۴). مثلاً تهذیب وی را در مقایسه با شمسیة کاتبی عاری از پیشرفت می‌دانند. اما به نظر می‌رسد که تفتازانی با تألیف درسنامه‌های بلیغ و فصیح، آموزش علوم اسلامی را گسترش داد.<ref>احد فرامرز قراملکی و یحیی رهایی، «تفتازانی» دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، ۱۳۹۳، ج۷، ذیل مدخل.</ref>
-نويسنده كتاب «روضات الجنّات فى احوال العلماء و السادات» تفتازانى را از افاضل محقّقين و متبحّرين در فنّ عربيّت و منطق و اصول و كلام و فقه و تفسير و امثال اين علوم دانسته، و او را دانشمندى معرّفى كرده كه در فنون مختلف علمى، تحقيقات كاملى از خود باقى گذاشته و از عجائب آنكه، تفتازانى، اين شرح مطوّل را بر «تلخيص المفتاح» خطيب قزوينى، كه تاكنون از اهميّت آن هم كاسته نشده، در 20 سالگى شروع كرده و زمان تأليف آن شش سال طول كشيده و آن‌را به سلطان عصر، معزّ الدين ابو الحسين معروف به محمد كرت، تقديم داشته است. سال فوتش را او نيز به سال 792 هجرى در سمرقند دانسته كه در سرخس هم به خاك سپرده شده است. براى آگاهى بيشتر رجوع شود به: «روضات الجنات ...» تأليف مير سيد محمد باقر خوانسارى، ترجمه آقاى حاج شيخ محمد باقر ساعدى خراسانى، از انتشارات كتابفروشى اسلاميه ج 4 ص 148 و 149 و 150 و 151.<ref>علوى مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
+نویسنده کتاب «روضات الجنّات فی احوال العلماء و السادات» تفتازانی را از افاضل محقّقین و متبحّرین در فنّ عربیّت و منطق و اصول و کلام و فقه و تفسیر و امثال این علوم دانسته، و او را دانشمندی معرّفی کرده که در فنون مختلف علمی، تحقیقات کاملی از خود باقی گذاشته و از عجائب آنکه، تفتازانی، این شرح مطوّل را بر «تلخیص المفتاح» خطیب قزوینی، که تاکنون از اهمیّت آن هم کاسته نشده، در ۲۰ سالگی شروع کرده و زمان تألیف آن شش سال طول کشیده و آن را به سلطان عصر، معزّ الدین ابو الحسین معروف به محمد کرت، تقدیم داشته است. سال فوتش را او نیز به سال ۷۹۲ هجری در سمرقند دانسته که در سرخس هم به خاک سپرده شده است. برای آگاهی بیشتر رجوع شود به: «روضات الجنات …» تألیف میر سید محمد باقر خوانساری، ترجمه آقای حاج شیخ محمد باقر ساعدی خراسانی، از انتشارات کتابفروشی اسلامیه ج ۴ ص ۱۴۸ و ۱۴۹ و ۱۵۰ و 151.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
-شهرت بیشتر او به کلام و علوم بلاغت است، ولی مردی جامع بوده و از علوم عقلیه فلسفیه بیاطلاع نبوده است. متنی در منطق، بسیار مختصر و شیرین به نام تهذیب المنطق تألیف کرده که از زمان خودش تا کنون در حوزههای علمیه تدریس میشده و میشود. تفتازانی کتب زیاد تألیف کرده است. بعضی مدعیاند که تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان باردیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref>
+شهرت بیشتر او به کلام و علوم بلاغت است، ولی مردی جامع بوده و از علوم عقلیه فلسفیه بیاطلاع نبوده است. متنی در منطق، بسیار مختصر و شیرین به نام تهذیب المنطق تألیف کرده که از زمان خودش تا کنون در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شده و می‌شود. تفتازانی کتب زیاد تألیف کرده است. بعضی مدعیاند که تفتازانی بعد از خرابی دوره مغول با نیروی حسن بیان باردیگر به قسمتی از معارف اسلامی جان داد.<ref>مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، صدرا، ۱۳۸۹، ج۱۴، ص۵۰۱.</ref>
-ستورى در دائرة المعارف الاسلاميّة، ذيل مادّه تفتازانى، نوشته است: سعد الدين مسعود بن عمر، مشهور به تفتازانى، حجّت مشهور در علم بلاغت و منطق و ماوراءالطبيعة و كلام و فقه بوده، كتب فراوانى نوشته كه هنوز هم در مدارس كشورهاى شرق ممالك اسلامى، تدريس مى‌شود. ابن خلدون، آنگاه كه بر تأليفات تفتازانى، آگاهى يافته، فضل و دانش وى را ستوده است.<ref>علوى مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
+ستوری در دائرة المعارف الاسلامیّة، ذیل مادّه تفتازانی، نوشته است: سعد الدین مسعود بن عمر، مشهور به تفتازانی، حجّت مشهور در علم بلاغت و منطق و ماوراءالطبیعة و کلام و فقه بوده، کتب فراوانی نوشته که هنوز هم در مدارس کشورهای شرق ممالک اسلامی، تدریس می‌شود. ابن خلدون، آنگاه که بر تألیفات تفتازانی، آگاهی یافته، فضل و دانش وی را ستوده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
-نويسنده «معجم المطبوعات» تفتازانى را، استاد على الاطلاق و مشار اليه بالاتفاق معرّفى كرده و افزوده است كه نوشته‌هاى او، از شهرت خاصّى برخوردار بوده و سيد شريف جرجانى، در آغاز از بحر بيكران علم او، بهره‌مند مى‌شده و درّ مى‌چيده و بارها به رفعت شأن و علوّ مقام او اعتراف كرده ولى بعدها بر اثر مشاجره، در مجلس امير تيمور، ميان او و تفتازانى نقار و كدورتى رخ داده است. براى آگاهى بيشتر رجوع شود به: معجم المطبوعات العربيه و المعرّبة شامل لاسماء الكتب المطبوعة فى الأقطار الشرقيّة و الغربيّة، تأليف يوسف اليان سركيس، چاپ مصر، مطبعة سركيس بمصر 1346 ه- 1928 م. ج 1 ص 635 و ص 636.<ref>علوى مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
+نویسنده «معجم المطبوعات» تفتازانی را، استاد علی الاطلاق و مشار الیه بالاتفاق معرّفی کرده و افزوده است که نوشته‌های او، از شهرت خاصّی برخوردار بوده و سید شریف جرجانی، در آغاز از بحر بیکران علم او، بهره‌مند می‌شده و درّ می‌چیده و بارها به رفعت شأن و علوّ مقام او اعتراف کرده ولی بعدها بر اثر مشاجره، در مجلس امیر تیمور، میان او و تفتازانی نقار و کدورتی رخ داده است. برای آگاهی بیشتر رجوع شود به: معجم المطبوعات العربیه و المعرّبة شامل لاسماء الکتب المطبوعة فی الأقطار الشرقیّة و الغربیّة، تألیف یوسف الیان سرکیس، چاپ مصر، مطبعة سرکیس بمصر ۱۳۴۶ ه- ۱۹۲۸ م. ج ۱ ص ۶۳۵ و ص 636.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
 == آثار ==
-تفتازانى، در علوم بلاغى دو كتاب نوشته است:
+تفتازانی، در علوم بلاغی دو کتاب نوشته است:
-) مطوّل است كه در ماه صفر سال 748 هجرى در شهر هرات به پايان رسانده و آن‌را، شرح مطوّل يا شرح التلخيص المطول هم گويند.
+۱) مطوّل است که در ماه صفر سال ۷۴۸ هجری در شهر هرات به پایان رسانده و آن را، شرح مطوّل یا شرح التلخیص المطول هم گویند.
-) مختصر المعانى كه بيشتر آن‌را، بدين نام خوانند و برخى هم «مختصر شرح تلخيص المفتاح» و «اختصار شرح التلخيص» يا «شرح المختصر» و يا فقط «مختصر» ناميده‌اند. تفتازانى خود هيچ‌يك از اين اسامى را، روى كتاب نگذاشته است. تفتازانى «مختصر» را در سال 756 ه در غجدوان به اتمام رسانده و به محمود جانى‌بك، اهداء كرده و از جمله كتابهاى بلاغى است كه تاكنون در مدارس كشورهاى شرقى تدريس مى‌شود.
+۲) مختصر المعانی که بیشتر آن را، بدین نام خوانند و برخی هم «مختصر شرح تلخیص المفتاح» و «اختصار شرح التلخیص» یا «شرح المختصر» یا فقط «مختصر» نامیده‌اند. تفتازانی خود هیچ‌یک از این اسامی را، روی کتاب نگذاشته است. تفتازانی «مختصر» را در سال ۷۵۶ ه در غجدوان به اتمام رسانده و به محمود جانی‌بک، اهداء کرده و از جمله کتابهای بلاغی است که تاکنون در مدارس کشورهای شرقی تدریس می‌شود.
-تفتازانى در علم منطق، شرح رساله شمسيّه يا «شرح الشمسيّه» كه در هند بدان «السعديّه» گويند، نوشته است.
+تفتازانی در علم منطق، شرح رساله شمسیّه یا «شرح الشمسیّه» که در هند بدان «السعدیّه» گویند، نوشته است.
-شرح شمسيه، شرح رساله كاتبى است در منطق (كاتبى يعنى نجم الدين على بن عمر قزوينى). شرح شمسيه را، تفتازانى در ماه جمادى الآخرة سال 752 هجرى به پايان رسانيده است.<ref>علوى مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوى، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
+شرح شمسیه، شرح رساله کاتبی است در منطق (کاتبی یعنی نجم الدین علی بن عمر قزوینی). شرح شمسیه را، تفتازانی در ماه جمادی الآخرة سال ۷۵۲ هجری به پایان رسانیده است.<ref>علوی مقدم، محمد، در قلمرو بلاغت، مشهد، آستان قدس رضوی، ۱۳۷۲، ص۷۶۰.</ref>
 از مهم‌ترین آثار وی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد.
-۱. المطول در علم بلاغت.
+# المطول در علم بلاغت.
+# مقاصد الطالبین، در علم کلام.
-۲. مقاصد الطالبین، در علم کلام.
+# ارشاد الهادی، در علم نحو.
+# حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
-۳. ارشاد الهادی، در علم نحو.
-۴. حاشیه علی شرح العضدی علی مختصر ابن الحاجب، در علم اصول.
 ۵. شرح التصریف، در علم صرف که بنا بر روایتی این کتاب اولین کتابی است که وی در سن ۱۶ سالگی نوشته است.
@@ خط ۵۹: / خط ۵۶: @@
 == مناظره با جرجانی ==
+یکی از معروفترین و مهمترین مناظره‌ها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، می‌رسید شریف جرجانی (درگذشته ۸۱۶ ه. ق) و سعدالدین تفتازانی (متوفی ۷۹۲ ه. ق) است. نخستین مناظره، درباره این موضوع بود که «آیا اراده انتقام، سبب غضب می‌شود، یا غضب، سبب اراده انتقام می‌شود». تفتازانی رای اول را ترجیح می‌داد و جرجانی از موضع مقابل دفاع می‌کرد. جرجانی در این مباحثه همچون دیگر موارد، غلبه یافته است. موضوع مناظره دوم «اجتماع استعاره تبعیه و استعاره تمثیلیه» و اختلاف بر سر موضع زمخشری (متوفی ۵۸۳ ه. ق) در کتاب الکشاف ذیل آیه ۵ سوره بقره «أولئک علی هدی من ربهم» بوده است. به نظر تفتازانی، این آیه دارای استعاره تبعیه تمثیلیه است. جرجانی به نظر او اشکال می‌گیرد و حضار را قانع می‌کند که این آیه فقط استعاره تبعیه دارد و اجتماع آن با استعاره تمثیلیه ممکن نیست. داور مناظره نیز رأی او را صائب می‌داند. گفته‌اند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال ۷۹۲ ه. ق شد.<ref>گوموش صدرالدین، «مناظره‌های میر سید شرف جرجانی و سعدالدین تفتازانی»، ترجمه لیلی رحیمی بهمنی، آینه میراث، دوره جدید، تابستان ۱۳۸۴، شماره ۲۹. ص۶۳ تا ۷۰.</ref>{{مطالعه بیشتر}}
-یکی از معروفترین و مهمترین مناظره‌ها در دوره تیموری، مناظرات و مباحثات دو عالم بزرگ، میرسید شریف جرجانی (درگذشته 816 ه . ق) و سعدالدین تفتازانی (متوفی 792 ه . ق) است. نخستین مناظره، درباره این موضوع بود که «آیا اراده انتقام، سبب غضب می‌شود، یا غضب، سبب اراده انتقام می‌شود». تفتازانی رای اول را ترجیح می‌داد و جرجانی از موضع مقابل دفاع می‌کرد. جرجانی در این مباحثه همچون دیگر موارد، غلبه یافته است. موضوع مناظره دوم «اجتماع استعاره تبعیه و استعاره تمثیلیه» و اختلاف بر سر موضع زمخشری (متوفی 583 ه . ق) در کتاب الکشاف ذیل آیه 5 سوره بقره «أولئک علی هدی من ربهم» بوده است. به نظر تفتازانی، این آیه دارای استعاره تبعیه تمثیلیه است. جرجانی به نظر او اشکال می‌گیرد و حضار را قانع می‌کند که این آیه فقط استعاره تبعیه دارد و اجتماع آن با استعاره تمثیلیه ممکن نیست. داور مناظره نیز رأی او را صائب می‌داند. گفته‌اند که تفتازانی پس از این واقعه تدریس را رها کرد، تا جایی که همین سرخوردگی موجب مرگ او در سال 792 ه . ق شد.<ref>گوموش صدرالدین، «مناظره‌های میر سید شرف جرجانی و سعدالدین تفتازانی»، ترجمه لیلی رحیمی بهمنی، آینه میراث، دوره جدید، تابستان ۱۳۸۴، شماره ۲۹. ص۶۳ تا ۷۰.</ref>{{مطالعه بیشتر}}
 == مطالعه بیشتر ==