راه‌های درمان تکبر

سؤال

عوامل و ریشه‌های تکبر چیست؟

شناخت خود

مقالهٔ اصلی: خودشناسی

خودشناسی و خودنگری یکی از راه‌های اصلی درمان تکبر و غرور به حساب می‌آید. باید دو مرحله از هستی خود را همیشه به یاد داشته باشیم.

الف. اینکه چگونه با ضعف و ناتوانی از دیار عدم به عالم هستی قدم نهاده‌ایم.

ب. سرانجام زندگی ما به کجا می‌انجامد و چگونه در دل خاک جای گرفته، همه توانایی‌ها و دارایی‌های ما که اینک به آنها فخر می‌کنیم، از ما گرفته می‌شود.

اگر انسان همیشه به این دو مرحله از وجود هستی خود توجه داشته باشد، به عجز و ناتوانی خود پی می‌برد و حتی در حال شهرت و مقام نیز به غرور و تکبر مبتلا نمی‌شود؛ بلکه مقام و ریاست را از سوی خدا دانسته و سعی می‌کند در جهت کمال معنوی خود از آن استفاده کند. علی(ع) می‌فرماید: «عَجِبْتُ للمتکبّرِ الّذی کان بالأمیس نطفه و یکونُ غَداً جِیفه» یعنی تعجب می‌کنم از آدم متکبر، کسی که دیروز نطفه‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود، و در عین حال تکبر می‌ورزد.

اساساً تکبر نیز مانند دیگر صفات ناپسند اخلاقی از بیماریهای روحی و روانی است که دامنگیر انسان می‌شود. طبیعی است برای درمان این بیماری خطرناک باید انسان و ویژگی‌های او شناخته شود. از جمله راه‌های شناخت خود، خودنگری است.

هر قدر ارزشمندی انسان کامل تر گردد، در بازنگری به روحیات خود احساس کوچکی و خردی کرده، خود را از دیگران کوچکتر و پائین‌تر خواهد دید. امیرمومنین ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «در شگفتم از آدم مبتکر: کسی که دیروز نطفه‌ای بیش نبود و فردا هم مرداری بیش نخواهد بود، و در عین حال تکبر می‌ورزد.» نکته‌ای تربیتی که در این روایت وجود دارد این است که شخص متکبر باید قدری درباره خودش تأمل کند، از چه آفریده شده و سرانجام این بدن مادی او چه خواهد بود اگر حقیقت انسان به این بدن مادی است که تکبر جایگاهی ندارد (چون انسان از پست‌ترین چیز آفریده شده) و اگر حقیقت انسان به روح و بعد معنوی او است، باید تلاش نمود که معنویت را در خویش تقویت نموده و ریشه تکبر را بخشکاند.

یاد مرگ

یاد مرگ از انحرافات اخلاقی و از جمله تکبر و خود بزرگ‌بینی جلوگیری می‌کند. علی(ع) در این باره می‌فرماید: «ضَعُ فَخْرَک و احطُط کِبرکَ، و اذکر قبرَکَ» فخر و مباهات را کنار بگذار، تکبر را از خود دور ساز، به یاد قبر خودت باش.

عبادت

یکی دیگر از عواملی که می‌تواند از تکبر و غرور حتی در موقعیت‌های حساس مانند شهرت و مقام داشتن، جلوگیری کند، عبادت خداست. علی(ع) در این باره می‌فرماید: «خداوند نماز را جهت منزه ساختن انسان‌ها از تکبر مقرّر داشته است».

برای درمان و جلوگیری از تکبر باید به عبادت پرداخت. علی ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «خداوند نماز را جهت منزّه ساختن انسانها از تکبر، مقرر داشته است.»

تواضع

تواضع ضد تکبر است و هر چه بکوشیم خود را به صفت تواضع نزدیک تر کنیم از تکبر دورتر شدهایم امام حسن-علیه السلام- فرمود: «کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند؛ بلکه باید در بر ابر عظمت خدا از خود تواضع نشان دهد. برای ایجاد صفت تواضع و راه‌های آن به کتاب‌های اخلاقی مثل معراج العاده مراجعه شود. از جمله آن کارها این است که کارهای معمول زندگی را شخصاً انجام بدهیم، در کارهای خانه به اهل خانه کمک کنیم و…

امام حسن ـ علیه‌السّلام ـ فرمود: کسی که عظمت و بزرگی خدا را درک کند، شایسته نیست که تکبر ورزد و اظهار بزرگی کند، بلکه می‌باید در برابر عظمت خدا، از خود تواضع نشان دهد.

تواضع ضد کبر و درمان قطعی تکبر است و معنای آن را فروتنی و شکسته نفسی گفته‌اند. تواضع نسبت به چند چیز صورت می‌پذیرد مثل تواضع نسبت به خداوند، دین خدا، پیامبر و امام، مؤمنان و مردم. تنها در مقابل اشخاص متکبر و خودخواه تواضع پسندیده نیست؛ البته باید دقت کرد که تواضع از صفت بد چابلوسی و تملق سر در نیاورد.

یکی از عوامل مؤثر در درمان تکبر این است که فرد، خود متکفل کارهای روز مره‌ّای خود باشد و کارهایش را به دیگران تحمیل نکند تا کم‌کم احساس بزرگی ننماید.

امام صادق ـ علیه‌السلام ـ فرمود: «کسی که لباس خود را وصله کند و کفش خود را با دست خود بدوزد و بار خود را خود بر دوش گیرد، او از بیماری تکبر در امان خواهد بود.»

توجه به پیامدهای تکبر

همچنین ببینید: پیامدهای تکبر

یکی از راهکارهای مهم برای ایجاد انگیزه در راستای انجام یا ترک کاری توجه به پیامدهای آن می‌باشد. توجه منظم، مستمر و روزانه به پیامدهای منفی این رذیله اخلاقی جهت ترک آن بسیار مؤثر خواهد بود. برخی از پیامدهای تکبر از نگاه معصومین چنین می‌باشد.

ـ شخص متکبر از دوست بی بهره است.

ـ حرص و تکبر و حسادت انگیزه‌های فرورفتن در گناهانند.

ـ کسی که استکبار ورزد خداوند او را پست گرداند.

ـ هر که بر مردم بزرگی فروشد خوار شود.

تقویت عزت نفس

۱. توجه به مقام خلیفه الاهی خود ۲. توجه به بالاتر بودن آبروی ما از کعبه ۳. همنشینی با عالمان ربانی ۴. مطالعه شرح حال عارفان و بزرگان اخلاق (کم و پیوسته خواندن).

رسد آدمی به جایی که به جز خدا نبیند بنگر که تا چه حد است مکان آدمیت

۵. توجه به اینکه عزت و ذلت به دست خدا است و عزت در پیروی از دستورات خدا به دست می‌آید ۶. استفاده از توانایی‌ها و مهارت‌های خود در راه خدمت به خلق ۷. تفکر در نعمت‌های ظاهری (سلامتی، عقل) و باطنی (ائمه اطهار(ع)) که خداوند به ما داده.

۸. تقویت رابطه خود با خدا و تفکر در صفات و اسماء الاهی. مثلاً مطالعه (نه خواندن) کم ولی با تدبر و روزانه زیارت جوشن کبیر و خواندن این صفات در قنوت نمازها.