|
|
(۲۴ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) |
خط ۱: |
خط ۱: |
| {{ویرایش}}
| |
| {{شروع متن}} | | {{شروع متن}} |
| {{سوال}}خشم جیست؟{{پایان سوال}} | | {{سوال}} |
| | خشم چیست و چه پیامدهایی دارد؟ |
| | {{پایان سوال}} |
| {{پاسخ}} | | {{پاسخ}} |
| | {{درگاه|واژهها}} |
| | {{رذائل اخلاقی}} |
| | خشم حالت و کیفیت خاصی است که وقتی فرد دچار آن میشود، بر اثر ناراحتی، تعادل قوای ارادی و تسلط خود را از دست میدهد. |
|
| |
|
| == مفهومشناسی ==
| | در روایات از خشمِ به عنوان یکی از رذائل اخلاقی، با واژههای غیظ و غضب یاد شده و به [[پیامدهای خشم|پیامدها]] و [[راههای کنترل خشم|راههای مهار آن]] پرداخته شده است. مهمترین پیامد خشم، از میان رفتن [[عقل]] است که باعث دست زدن فرد به کارهای غیر منطقی شده و در نهایت [[پشیمانی]] را به همراه دارد. |
| خشم در اصل نیرویی است دفاعی که برای دفاع از خود یا پاسداری از حق در نهاد انسان گذارده شده با ولی چون از محور اصلی خویش خارج گردد، تبدیل به یکی از رذایل بزرگ اخلاقی میشود و رذایل دیگری را به همراه میآورد؛ بنابراین اگر خشم در جهت پاسداری از حق و دفاع از چیزی باشد که دفاع از آن عقلاً و شرعاً ضروری است. از جمله فضایل اخلاقی است امّا اگر بر مبنای خودخواهی به وجود آید، مادر بسیاری از رذایل میشود؛ بنابراین کسی که هرگز خشم به سراغ او نمیآید، و در برابر تمامی صحنهها بیتفاوت و آرام است، او انسان کاملی نیست. خشم در مواجهه با ظلم و تعدی و در مقام دفاع از حقیقت، به شرطی که شکل افراطی به خود نگیرد و انسان را از محور اعتدال خارج نکند، ناشی از بیداری دل و حساسیت در برابر حق و باطل است.
| |
|
| |
|
| خشمی که بر اساس خودخواهی به وجود میآید، بارزترین شکل خشونت روحی است و در صورتی که شخص قدرت بر انتقام داشته باشد، او را وادار به اعمال خشونت میکند و اگر شخص قدرت بر انتقام یا فرونشانیدن آتش غضب از روی اختیار نداشته باشد به درون او گریخته و به صورت عقدههای روحی و کمپلکسهای روانی در قالب «کینه» در میآید.
| | برای کنترل خشم، باید عوامل آن را مانند [[کبر]]، [[خودبینی]] و [[حسد]] از میان برد. در مهار خشم، [[یاد خدا]]، [[وضو|وضو گرفتن]] با آب سرد و یادآوری فضیلت کنترل خشم تأثیرگذار دانسته شده است. |
|
| |
|
| این کینه درونی که حالت تغییر شکل یافته غضب است، به صورتهای مختلف، بر حسب شرایط بیرونی، ظاهر میشود که مهمترین آنها حسد، غیبت و دروغ و تهمت، شماتت و تحقیر و بدزبانی، شدت عمل و بهطور کلی بدخلقی، ستم و آزار و تضییع حق، و امثال آن است.
| | در [[آیه|آیات]] و [[روایت|روایات]] برای کنترل خشم، فوایدی مانند [[تقوا]]، محبوبیت نزد خدا و تقویت [[روح]] بیان شده است. |
|
| |
|
| به هر حال، خشم و کینه از آن جهت که تعادل روحی انسان را به هم میزند، او را از محور حق و عدل خارج میسازد و بر این اساس، از فضایل و کمالاتی چون رفق و نرمی در رفتار، مدارا با دیگران، عفو و گذشت، حسن خلق و حسن معاشرت محروم و بینصیب میگردد و خوی پرخاشگری و درندگی به تناسب شدت و ضعف این رذیله اخلاقی بر او حاکم میشود.<ref>سادات، محمد علی، اخلاق اسلامی، تهران، سمت، چاپ ششم ۱۳۶۸، ص۲۰۹–۲۱۰.</ref>
| | == مفهومشناسی و جایگاه == |
| | خشم حالت و کیفیت خاصی است که وقتی فرد دچار آن میشود، بر اثر ناراحتی، تعادل قوای ارادی و تسلط خود را از دست میدهد.<ref>معين، محمد، «فرهنگ فارسي»، تهران: امير كبير، هشتم، ۱۳۷۱، ج۲،ص ۲۳۱۱.</ref> |
|
| |
|
| == پیامدها ==
| | در منابع دینی و اخلاق اسلامی، از خشم با واژههای «غضب» و «غیظ» یاد شده است و مراد از آن خشم به عنوان یکی از رذائل اخلاقی است. خشم بیجا و نادرست، حالت و خاصی است که فرد دچار آن شده و تعادل اراده و تسلط خود را از دست میدهد.<ref>معین، محمد، «فرهنگ فارسی»، تهران: امیر کبیر، هشتم، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۲۳۱۱.</ref> خشم انسان را از ویژگیهای نیکویی مانند مدارا، نرمی در رفتار و گذشت محروم میکند.<ref>سادات، محمد علی، اخلاق اسلامی، تهران، سمت، چاپ ششم ۱۳۶۸ش، ص۲۰۹–۲۱۰.</ref> |
| همان گونه که گذشت، نیروی خشم، اگر از محدوده ضرورت فراتر و از کنترل اراده آدمی خارج شود، هم چون آتشی سوزان یا سیلی بنیان کن، هر چه را بر سر راه خود بیابد، میسوزاند و تباه میکند و پیامدهای شومی را نخست برای صاحبش و سپس برای دیگران به ارمغان میآورد. علی(ع) در این باره فرمود: «خشم آتشی سوزانده است، هر که آن را فروخورد، خاموشش ساخته و هر که آزادش گذارد، خود او، اوّل کسی است که در شعلهاش میسوزد.<ref>محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، ج۹، حدیث ۱۵۰۰۵.</ref>ِ
| |
|
| |
|
| بر اساس روایات، برخی از پیامدهای خشم چنین است: | | در قرآن و روایات نیز، خشم، مورد بررسی قرار گرفته است. برای نمونه، در آیه {{قرآن|وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنَامِلَ مِنَ الْغَیْظ |
| | | 8 = |
| | | سوره = آلعمران |
| | | آیه = ۱۱۹ |
| | | ترجمه = زمانی که با یکدیگر خلوت میکنند، از شدت خشمی که بر شما دارند، سر انگشتان خود را میگزند. |
| | }} به خشم کافران نسبت به مؤمنان اشاره شده است. |
|
| |
|
| تیرگی عقل: تا زمام امور انسان، در اختیار عقل است، جز در مسیر مصلحت خویش گام برنمیدارد، لیکن افراط در خشم، چراغ نورانی عقل را تیره و بیفروغ میسازد و انسان، بی چون و چرا در خط فرمان نیروی بیشعور خشم میگذارد و دیگر مصلحتی نمیبیند تا به سویش گام بردارد. امام علی(ع) فرمود: «خشم خردها را تباه میکند و آدمی را از مسیر درست دور میسازد».<ref>همان، حدیث ۱۵۰۱۰.</ref>
| | == پیامدها == |
| | | {{اصلی|پیامدهای خشم}}مهمترین آسیب و [[پیامدهای خشم|پیامد خشم]]، از میان رفتن [[عقل]] است. فرد خشمگین در حالت خشم، قدرت [[تفکر]] و تحلیل واقعبینانه را از دست داده و به کارهای غیر منطقی دست زده، و در نهایت دچار [[پشیمانی]] میشود. در [[روایت|روایتی]]، [[امام علی(ع)]] آغاز خشم را دیوانگی و پایان آن را پشیمانی دانسته است.<ref>میزان الحکمه، ج۹، حدیث ۱۵۰۰۸.</ref> |
| ۲. ویرانگری و تبهکاری: اگر انسان خشمگینی را که لجام عقل را گسیخته و سراپای وجودش را آتش غضب مشتعل ساخته، به دیوانهای زنجیری یا درندهای وحشی تشبیه کنیم، گزاف نگفتهایم. او نه گوش شنوایی دارد که نصیحت و سخن حق در آن نفوذ کند و نه چشم بینا و واقع بینی دارد که راه را از بیراهه تشخیص دهد و نه فکر روشنی دارد که قدرت دستهبندی امور جزیی و استنتاج عقلی را از آنها داشته باشد.
| |
| | |
| او هر که و هر چه را که مانعی بر سر راه خواهشهای کور و دور از منطق خود بیاید، آسیب رساند، و ویران میکند. حضرت علی(ع) فرمود: «خشم شدید، منطق را تغییر میدهد، ارتباط اجزای استدلال را قطع و موجب پراکندگی فهم و فکر میشود».<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۱، ص۴۲۸.</ref>
| |
| | |
| ۳. پشیمانی: به تدریج با فرو نشستن شعلههای خشم، دیدگان خود به روشنی میگراید، قدرت تفکر و اندیشه فرد به کار میافتد و آنچه را که در دوره کوتاه تسلط خشم، بر او گذشته به ارزیابی مینشیند. سخنان زشت، نسبتهای ناروا، پردهدریها، خارج شدن از چارچوب فضایل انسانی، ارتکاب جرم، جنایت جبران ناپذیر و… تصویر زشتی برای همیشه در ذهنش به جا میگذارد، تصویری که اگر محکمه قاضی و مجازاتی هم در کار نباشد، یادآوری آن پیوسته او را عذاب خواهد داد که: «چرا چنین کردم؟!... ای کاش بر خود مسلط بودم و… او پشیمان است و افسوس میخورد، ولی دیگر پشیمانی سودی ندارد. از همین روست که امام علی(ع) فرمود: «ایّاک و الغضَبَ فاوّلُهُ جنُونٌ و اخرهُ ندمٌ؛ از خشم دوری کن که آغازش دیوانگی و پایانش پشیمانی است.»<ref>میزان الحکمه، ج۹، حدیث ۱۵۰۰۸.</ref>
| |
| | |
| == راهکارها و روشهای کنترل، تعدیل و درمان خشم و غضب ==
| |
| برای مهار خشم و درمان آن، باید انگیزههایی را که موجب پیدایش خشم میشود بشناسیم. علل و عواملی که ممکن است، زمینهساز خشم شوند یا آن را تشدید میکنند، بسیارند؛ ولی میتوان آنها را به دو گروه کلی تقسیم کرد:
| |
| | |
| # عوامل درونی که ریشه آنها به خود شخص برمیگردد و از درون وجود او سرچشمه میگیرد، مانند کبر، عجب، حرص، حسد، شوخیهای رکیک و….
| |
| # عوامل بیرونی که از خارج موجب انگیزش خشم انسان میشود.
| |
| عوامل درونی را باید با خودسازی و تزکیه نفس ریشه کن ساخت؛ ولی عوامل خارجی را چون هم گستردهاند و هم در اختیار ما نیستند، کمتر میتوان کنترل کرد. با وجود این، انسان بایستی اراده خود را طوری تقویت کند و بر غریزه خشم خویش طوری مسلط شود که این غریزه در چنین مواقعی تابع عقل و اراده او شود، نه حاکم بر آن.<ref>آداب معاشرت اسلامی، قم، مرکز تحقیقات اسلامی سپاه، چ سوّم، ۱۳۷۹، ص۱۷۹–۱۸۰.</ref>
| |
| | |
| آنچه ذکر شد، مربوط به ریشه کن سازی اسباب و عللی است که خشم را برمیانگیزد و موجب بروز آن میگردد، لیکن باید دید، اگر با رعایت مسایل فوق، باز هم نیروی غضب تهییج شد و آتش خشم زبانه کشید، چه باید کرد؟
| |
| | |
| در این خصوص دستورات جزییتری از اولیای بزرگوار اسلام رسیده که برخی را یادآور میشویم:
| |
| | |
| ۱. یادآوری فضیلت کظم غیظ. عفو و بردباری و نیز پاداش عظیمی که خدای متعال برای دارندگان این صفات تعیین کرده، از جمله این که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «من کفّ غضبهُ کفّ الله عنهُ عذابه؛ آن که خشم خود را بازدارد، خداوند عذاب خود را از او باز خواهد داشت.<ref>مجلسی، محمد باقر، ج۷۳، حدیث ۷، ص۲۶۳.</ref>
| |
| | |
| ۲. یادآوری عظمت عذاب الهی، گستردگی قدرت و حاکمیت او و این که توانایی انسان بر کسی که مورد خشم او قرار گرفته، در برابر قدرت لایزال خداوند نسبی و ناچیز است و نیاز او به عفو و اغماض الهی به مراتب بیشتر از نیاز مردم به عفو اوست. در این باره امام صادق(ع) چنین فرمود: «در تورات نوشته شده: ای فرزند آدم، مرا به هنگام خشم خویش به یادآور تا تو را به هنگام خشم خود یاد آورم».<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۳۰۴.</ref>
| |
|
| |
|
| ۳. پناه بردن به خدا از شر شیطان و وسوسههای او، به این که بگوید: «اَعوذُ بالله من الشّیطانِ الرّجیم» و این دستوری است که گاهی رسول خدا(ص) به افراد خشمگین میفرمود.<ref>القمی، شیخ عباس، سفینه البحار، ج۲، ص۳۱۹.</ref>
| | == راههای کنترل خشم == |
| | {{اصلی|راههای کنترل خشم}}برای کنترل خشم، باید [[عوامل خشم|عوامل آن]] که شامل عوامل درونی و بیرونی است از میان برد. عوامل درونی خشم، مانند [[کبر]]، [[خودبینی]] و [[حسد]] با [[خودسازی]] از بین میرود. عوامل بیرونی خشم، به دلیل گستردگی و بیاختیار بودن [[انسان]] در ایجاد آن، قابل کنترل نیست؛ ولی انسان با تقویت [[اراده]] میتواند خشم را در موقعیتهای مختلف کنترل کند. |
|
| |
|
| ۴. وضو گرفتن یا غسل کردن با آب سرد نیز در فرونشاندن آتش خشم مؤثر است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «اذا غضبَ احدُکُم فلیتوَضّا بالماءِ الباردِ، فانّ الغضبَ منَ النّار؛ هر گاه یکی از شما را خشم فراگرفت، با آب سرد وضو بگیرد، زیرا خشم از آتش است.<ref>همان، میزان الحکمه، ج۹، ص۴۳۴۰، حدیث ۱۵۰۶۱.</ref>
| | نکتههایی نیز برای کنترل خشم، زمانی که فرد دچار خشم شد، گفته شده است؛ که برخی از آنها چنین است: |
| | {{ستون-شروع|۲}} |
| | * [[یاد خدا]]؛ |
| | * [[استعاذه|پناه بردن]] به خدا؛ |
| | * یادآوری فضیلت کنترل خشم؛ |
| | * [[وضو]] و [[غسل]]؛ |
| | * [[سکوت]] و آرامش؛ |
| | * ترک صحنه؛ |
| | * نشستن یا ایستادن؛ |
| | * [[صله رحم]]. |
|
| |
|
| ۵. سکوت و آرامش نیز در پیشگیری از خشم مؤثر است. علی(ع) فرمود: «و داووا الغضب بالصّمت؛ خشم را با سکوت درمان کنید».<ref>آمدی، غرر الحکم، حدیث ۵۱۵۵.</ref>
| | {{پایان}} |
|
| |
|
| ۶. تغییر وضعیت از حالت ایستاده به نشسته یا به عکس نیز در برخی از روایات توصیه شده است. امام باقر(ع) فرمود: «ایّما رجلٍ غضبَ و هُو قائمٌ فلیجلس، فانّهُ سیذهبُ عنهُ رجز الشیطانِ و ان کانَ جالساً فلیقُم؛ هر که در حال ایستاده خشمگین شد، زود بنشیند، با این کار، وسوسه شیطان از بین میرود و نیز اگر نشسته است، زود برخیزد.<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۳، ص۲۶۴.</ref>
| | == فواید کنترل خشم == |
| | {{اصلی|فواید کنترل خشم}} |
| | در آیات و روایات برای کنترل خشم فوایدی بیان شده که برخی از آنها چنین است: |
| | {{ستون-شروع|۲}} |
| | * تقوا<ref>آل عمران: ۱۳۴.</ref> |
| | * محبوبیت نزد خدا<ref>تفسیر نور، قم: مؤسسه در راه حق، سوم، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۸۰.</ref> |
| | * دوری از خشم خدا<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۳۰۴.</ref> |
| | * دوری از عذاب<ref>مجلسی، محمد باقر، ج۷۳، حدیث ۷، ص۲۶۳.</ref> |
| | * قدرت روح<ref>نهجالفصاحه، ح۴۶۳، ص۸۷.</ref> |
| | * دوراندیشی<ref>نهجالفصاحه، ح ۹۵، ص۱۷.</ref> |
| | {{پایان}} |
|
| |
|
| نتیجهگیری: بنابراین، غریزه خشم و غضب نیز، مانند دیگر غرایز انسانی، نیرویی کور و بیشعور میباشد که تنها ارضای خود را میطلبد، که اگر تحت رهبری عقل قرار گیرد و در جای خود، به اندازه صحیح اعمال شود، مایه خوشبختی و سعادت بوده و آدمی در شئون مختلف زندگی، از فواید آن بهرهمند میگردد و اگر خودسر و بیقید و بند باشد و در راه غلط و خلاف مصلحت به کار افتد، و لجام گسیخته عمل نماید، باعث فساد و تباهی میگردد و مصیبتهای سخت وجبران ناپذیری به بار میآورد. از این رو، امام سجاد(ع) فروخوردن خشم و قدرت خاموش کردن آتش آن را به عنوان زیور صالحان و زینت تقوا پیشگان، از درگاه خداوند خواسته، عرض میکند:
| | == شیوه برخورد با تندخو == |
| | {{اصلی|شیوه برخورد با تندخو}}افراد تندخو به دلیل ویژگیهایی که دارند، باید در برخورد با آنها نکتههایی رعایت شود. برای نمونه، باید از طرح موضوعات بحثبرانگیز و غیر ضروری با آنها پرهیز شده و هنگام سخن گفتن، به منافع شخصی آنان توجه شود؛ زیرا یکی از [[عوامل خشم|عوامل تندخویی]] این افراد، در خطر دیدن منافع است. پرهیز از خشم در مقابل تندخویی آنها، تحسین ویژگیهای مثبت آنان و احترام به اعتقاداتشان، از دیگر نکتههای برخورد با افراد تندخو است. |
|
| |
|
| «و حلّنی بحیله الصّالحین و البسنی زینه المتّقین فی بسط العدل و کظم الغیظ و إطفاء النّائره؛ بارالها! مرا به زیور صالحان بیارای و زینت متّقین را به من بپوشان، تا عدل را گسترش دهم و خشم را فرو نشانم و شعلههای سوزان دشمنی را خاموش سازم».<ref>صحیفه سجادیه، دعای مکارم الاخلاق.</ref>
| | در برخورد با [[نوجوان|نوجوانی]] که دچار تندخویی است، باید شرایط خاص دوران نوجوانی در نظر گرفته شود. یکی از ویژگیهای دوره نوجوانی، عصبانیت و پرخاشگری است و به باور برخی، تندخویی در دوران نوجوانی اگر به افراط کشیده نشود، پدیدهای طبیعی است.<ref>احمدی، سید احمد، روانشناسی نوجوانان و جوانان، انتشارات رودکی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.</ref> در برخورد با نوجوان تندخو، باید تلاش شود از [[انتقاد]]های غیر ضروری پرهیز شود؛ زیرا گفته شده [[انتقاد|انتقاد کردن]] باعث پرخاشگری و عصبانیت در نوجوانان میشود.<ref>برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به الوود چپمن، نگرش مثبت، ترجمه فهیمه نظری، نشر ایز ایران، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.</ref> |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
خط ۵۷: |
خط ۶۶: |
| {{شاخه | | {{شاخه |
| | شاخه اصلی = اخلاق | | | شاخه اصلی = اخلاق |
| |شاخه فرعی۱ = رذائل اخلاقی | | | شاخه فرعی۱ = رذائل اخلاقی |
| |شاخه فرعی۲ = خشم | | | شاخه فرعی۲ = خشم |
| |شاخه فرعی۳ = | | | شاخه فرعی۳ = |
| }} | | }} |
| {{تکمیل مقاله | | {{تکمیل مقاله |
| | شناسه = | | | شناسه = شد |
| | تیترها = | | | تیترها = شد |
| | ویرایش = | | | ویرایش = شد |
| | لینکدهی = | | | لینکدهی = شد |
| | ناوبری = | | | ناوبری = |
| | نمایه = | | | نمایه = |
| | تغییر مسیر = | | | تغییر مسیر = شد |
| | ارجاعات = | | | ارجاعات = |
| | | بازبینی نویسنده = |
| | بازبینی = | | | بازبینی = |
| | تکمیل = | | | تکمیل = |
| | اولویت = | | | اولویت = الف |
| | کیفیت = | | | کیفیت = ج |
| }} | | }} |
| {{پایان متن}} | | {{پایان متن}} |