|
|
(۲۶ نسخهٔ میانی ویرایش شده توسط ۵ کاربر نشان داده نشد) |
خط ۱: |
خط ۱: |
| {{ویرایش}}
| |
| {{شروع متن}} | | {{شروع متن}} |
| {{سوال}} | | {{سوال}} |
| راههاي جلوگيري از خشم و غضب كدامند؟
| | خشم چیست و چه پیامدهایی دارد؟ |
| {{پایان سوال}} | | {{پایان سوال}} |
| {{پاسخ}} | | {{پاسخ}} |
| در پاسخ به اين سؤال ابتدا به تبيين غريزه خشم و آثار و پيامدهاي آن پرداخته، سپس به شيوهها و راهكارهايي در رابطه با چگونگي كنترل و تعديل غريزه خشم و پرخاشگري اشاره ميكنيم.
| | {{درگاه|واژهها}} |
| | {{رذائل اخلاقی}} |
| | خشم حالت و کیفیت خاصی است که وقتی فرد دچار آن میشود، بر اثر ناراحتی، تعادل قوای ارادی و تسلط خود را از دست میدهد. |
|
| |
|
| مفهوم خشم و ضرورت وجود آن در انسان
| | در روایات از خشمِ به عنوان یکی از رذائل اخلاقی، با واژههای غیظ و غضب یاد شده و به [[پیامدهای خشم|پیامدها]] و [[راههای کنترل خشم|راههای مهار آن]] پرداخته شده است. مهمترین پیامد خشم، از میان رفتن [[عقل]] است که باعث دست زدن فرد به کارهای غیر منطقی شده و در نهایت [[پشیمانی]] را به همراه دارد. |
|
| |
|
| خشم در اصل نيرويي است دفاعي كه براي دفاع از خود يا پاسداري از حق در نهاد انسان گذارده شده با ولي چون از محور اصلي خويش خارج گردد، تبديل به يكي از رذايل بزرگ اخلاقي ميشود و رذايل ديگري را به همراه ميآورد. بنابراين اگر خشم در جهت پاسداري از حق و دفاع از چيزي باشد كه دفاع از آن عقلاً و شرعاً ضروري است. از جمله فضايل اخلاقي است امّا اگر بر مبناي خودخواهي به وجود آيد، مادر بسياري از رذايل ميشود. بنابراين كسي كه هرگز خشم به سراغ او نميآيد، و در برابر تمامي صحنهها بيتفاوت و آرام است، او انسان كاملي نيست. خشم در مواجهه با ظلم و تعدي و در مقام دفاع از حقيقت، به شرطي كه شكل افراطي به خود نگيرد و انسان را از محور اعتدال خارج نكند، ناشي از بيداري دل و حساسيت در برابر حق و باطل است.
| | برای کنترل خشم، باید عوامل آن را مانند [[کبر]]، [[خودبینی]] و [[حسد]] از میان برد. در مهار خشم، [[یاد خدا]]، [[وضو|وضو گرفتن]] با آب سرد و یادآوری فضیلت کنترل خشم تأثیرگذار دانسته شده است. |
|
| |
|
| خشمي كه بر اساس خودخواهي به وجود ميآيد، بارزترين شكل خشونت روحي است و در صورتي كه شخص قدرت بر انتقام داشته باشد، او را وادار به اعمال خشونت ميكند و اگر شخص قدرت بر انتقام يا فرونشانيدن آتش غضب از روي اختيار نداشته باشد به درون او گريخته و به صورت عقدههاي روحي و كمپلكسهاي رواني در قالب «كينه» در ميآيد.
| | در [[آیه|آیات]] و [[روایت|روایات]] برای کنترل خشم، فوایدی مانند [[تقوا]]، محبوبیت نزد خدا و تقویت [[روح]] بیان شده است. |
|
| |
|
| اين كينه دروني كه حالت تغيير شكل يافته غضب است، به صورتهاي مختلف، بر حسب شرايط بيروني، ظاهر ميشود كه مهمترين آنها حسد، غيبت و دروغ و تهمت، شماتت و تحقير و بدزباني، شدت عمل و به طور كلي بدخلقي، ستم و آزار و تضييع حق، و امثال آن است.
| | == مفهومشناسی و جایگاه == |
| | خشم حالت و کیفیت خاصی است که وقتی فرد دچار آن میشود، بر اثر ناراحتی، تعادل قوای ارادی و تسلط خود را از دست میدهد.<ref>معين، محمد، «فرهنگ فارسي»، تهران: امير كبير، هشتم، ۱۳۷۱، ج۲،ص ۲۳۱۱.</ref> |
|
| |
|
| به هر حال، خشم و كينه از آن جهت كه تعادل روحي انسان را به هم ميزند، او را از محور حق و عدل خارج ميسازد و بر اين اساس، از فضايل و كمالاتي چون رفق و نرمي در رفتار، مدارا با ديگران، عفو و گذشت، حسن خلق و حسن معاشرت محروم و بينصيب ميگردد و خوي پرخاشگري و درندگي به تناسب شدت و ضعف اين رذيله اخلاقي بر او حاكم ميشود.<ref>سادات، محمد علي، اخلاق اسلامي، تهران، سمت، چاپ ششم ۱۳۶۸، ص۲۰۹ ـ ۲۱۰.</ref>
| | در منابع دینی و اخلاق اسلامی، از خشم با واژههای «غضب» و «غیظ» یاد شده است و مراد از آن خشم به عنوان یکی از رذائل اخلاقی است. خشم بیجا و نادرست، حالت و خاصی است که فرد دچار آن شده و تعادل اراده و تسلط خود را از دست میدهد.<ref>معین، محمد، «فرهنگ فارسی»، تهران: امیر کبیر، هشتم، ۱۳۷۱ش، ج۲، ص۲۳۱۱.</ref> خشم انسان را از ویژگیهای نیکویی مانند مدارا، نرمی در رفتار و گذشت محروم میکند.<ref>سادات، محمد علی، اخلاق اسلامی، تهران، سمت، چاپ ششم ۱۳۶۸ش، ص۲۰۹–۲۱۰.</ref> |
|
| |
|
| آثار و پيامدهاي ناگوار خشم
| | در قرآن و روایات نیز، خشم، مورد بررسی قرار گرفته است. برای نمونه، در آیه {{قرآن|وَإِذَا خَلَوْا عَضُّوا عَلَیْکُمُ الْأَنَامِلَ مِنَ الْغَیْظ |
| | | 8 = |
| | | سوره = آلعمران |
| | | آیه = ۱۱۹ |
| | | ترجمه = زمانی که با یکدیگر خلوت میکنند، از شدت خشمی که بر شما دارند، سر انگشتان خود را میگزند. |
| | }} به خشم کافران نسبت به مؤمنان اشاره شده است. |
|
| |
|
| همان گونه كه گذشت، نيروي خشم، اگر از محدوده ضرورت فراتر و از كنترل اراده آدمي خارج شود، هم چون آتشي سوزان يا سيلي بنيان كن، هر چه را بر سر راه خود بيابد، ميسوزاند و تباه ميكند و پيامدهاي شومي را نخست براي صاحبش و سپس براي ديگران به ارمغان ميآورد. علي(ع) در اين باره فرمود: «خشم آتشي سوزانده است، هر كه آن را فرو خورد، خاموشش ساخته و هر كه آزادش گذارد، خود او،اوّل كسي است كه در شعلهاش ميسوزد.<ref>محمدي ري شهري، محمد، ميزان الحكمه، ج۹، حديث ۱۵۰۰۵.</ref>ِ
| | == پیامدها == |
| | {{اصلی|پیامدهای خشم}}مهمترین آسیب و [[پیامدهای خشم|پیامد خشم]]، از میان رفتن [[عقل]] است. فرد خشمگین در حالت خشم، قدرت [[تفکر]] و تحلیل واقعبینانه را از دست داده و به کارهای غیر منطقی دست زده، و در نهایت دچار [[پشیمانی]] میشود. در [[روایت|روایتی]]، [[امام علی(ع)]] آغاز خشم را دیوانگی و پایان آن را پشیمانی دانسته است.<ref>میزان الحکمه، ج۹، حدیث ۱۵۰۰۸.</ref> |
|
| |
|
| اينك به برخي از پيامدهاي ناگوار خشم از منظر روايات معصومين(ع) اشاره ميكنيم:
| | == راههای کنترل خشم == |
| | {{اصلی|راههای کنترل خشم}}برای کنترل خشم، باید [[عوامل خشم|عوامل آن]] که شامل عوامل درونی و بیرونی است از میان برد. عوامل درونی خشم، مانند [[کبر]]، [[خودبینی]] و [[حسد]] با [[خودسازی]] از بین میرود. عوامل بیرونی خشم، به دلیل گستردگی و بیاختیار بودن [[انسان]] در ایجاد آن، قابل کنترل نیست؛ ولی انسان با تقویت [[اراده]] میتواند خشم را در موقعیتهای مختلف کنترل کند. |
|
| |
|
| ۱. تيرگي عقل: تا زمام امور انسان، در اختيار عقل است، جز در مسير مصلحت خويش گام بر نميدارد، ليكن افراط در خشم، چراغ نوراني عقل را تيره و بيفروغ ميسازد و انسان، بي چون و چرا در خط فرمان نيروي بيشعور خشم ميگذارد و ديگر مصلحتي نميبيند تا به سويش گام بردارد. امام علي(ع) فرمود: «خشم خردها را تباه ميكند و آدمي را از مسير درست دور ميسازد».<ref>همان، حديث ۱۵۰۱۰.</ref>
| | نکتههایی نیز برای کنترل خشم، زمانی که فرد دچار خشم شد، گفته شده است؛ که برخی از آنها چنین است: |
| | {{ستون-شروع|۲}} |
| | * [[یاد خدا]]؛ |
| | * [[استعاذه|پناه بردن]] به خدا؛ |
| | * یادآوری فضیلت کنترل خشم؛ |
| | * [[وضو]] و [[غسل]]؛ |
| | * [[سکوت]] و آرامش؛ |
| | * ترک صحنه؛ |
| | * نشستن یا ایستادن؛ |
| | * [[صله رحم]]. |
|
| |
|
| ۲. ويرانگري و تبهكاري: اگر انسان خشمگيني را كه لجام عقل را گسيخته و سراپاي وجودش را آتش غضب مشتعل ساخته، به ديوانهاي زنجيري يا درندهاي وحشي تشبيه كنيم، گزاف نگفتهايم. او نه گوش شنوايي دارد كه نصيحت و سخن حق در آن نفوذ كند و نه چشم بينا و واقع بيني دارد كه راه را از بيراهه تشخيص دهد و نه فكر روشني دارد كه قدرت دسته بندي امور جزيي و استنتاج عقلي را از آنها داشته باشد.
| | {{پایان}} |
|
| |
|
| او هر كه و هر چه را كه مانعي بر سر راه خواهشهاي كور و دور از منطق خود بيايد، آسيب رساند، و ويران ميكند. حضرت علي(ع) فرمود: «خشم شديد، منطق را تغيير ميدهد، ارتباط اجزاي استدلال را قطع و موجب پراكندگي فهم و فكر ميشود».<ref>مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۱، ص۴۲۸.</ref>
| | == فواید کنترل خشم == |
| | {{اصلی|فواید کنترل خشم}} |
| | در آیات و روایات برای کنترل خشم فوایدی بیان شده که برخی از آنها چنین است: |
| | {{ستون-شروع|۲}} |
| | * تقوا<ref>آل عمران: ۱۳۴.</ref> |
| | * محبوبیت نزد خدا<ref>تفسیر نور، قم: مؤسسه در راه حق، سوم، ۱۳۷۵ش، ج۲، ص۱۸۰.</ref> |
| | * دوری از خشم خدا<ref>کلینی، کافی، ج۲، ص۳۰۴.</ref> |
| | * دوری از عذاب<ref>مجلسی، محمد باقر، ج۷۳، حدیث ۷، ص۲۶۳.</ref> |
| | * قدرت روح<ref>نهجالفصاحه، ح۴۶۳، ص۸۷.</ref> |
| | * دوراندیشی<ref>نهجالفصاحه، ح ۹۵، ص۱۷.</ref> |
| | {{پایان}} |
|
| |
|
| ۳. پشيماني: به تدريج با فرو نشستن شعلههاي خشم، ديدگان خود به روشني ميگرايد، قدرت تفكر و انديشه فرد به كار ميافتد و آن چه را كه در دوره كوتاه تسلط خشم، بر او گذشته به ارزيابي مينشيند. سخنان زشت، نسبتهاي ناروا، پردهدريها، خارج شدن از چارچوب فضايل انساني، ارتكاب جرم، جنايت جبران ناپذير و... تصوير زشتي براي هميشه در ذهنش به جا ميگذارد، تصويري كه اگر محكمه قاضي و مجازاتي هم در كار نباشد، يادآوري آن پيوسته او را عذاب خواهد داد كه: «چرا چنين كردم؟!... اي كاش بر خود مسلط بودم و... او پشيمان است و افسوس ميخورد، ولي ديگر پشيماني سودي ندارد. از همين روست كه امام علي(ع) فرمود: «ايّاك و الغضَبَ فاوّلُهُ جنُونٌ و اخرهُ ندمٌ؛ از خشم دوري كن كه آغازش ديوانگي و پايانش پشيماني است.»<ref>ميزان الحكمه، ج۹، حديث ۱۵۰۰۸.</ref>
| | == شیوه برخورد با تندخو == |
| | {{اصلی|شیوه برخورد با تندخو}}افراد تندخو به دلیل ویژگیهایی که دارند، باید در برخورد با آنها نکتههایی رعایت شود. برای نمونه، باید از طرح موضوعات بحثبرانگیز و غیر ضروری با آنها پرهیز شده و هنگام سخن گفتن، به منافع شخصی آنان توجه شود؛ زیرا یکی از [[عوامل خشم|عوامل تندخویی]] این افراد، در خطر دیدن منافع است. پرهیز از خشم در مقابل تندخویی آنها، تحسین ویژگیهای مثبت آنان و احترام به اعتقاداتشان، از دیگر نکتههای برخورد با افراد تندخو است. |
|
| |
|
| ==راهكارها و روشهاي كنترل، تعديل و درمان خشم و غضب==
| | در برخورد با [[نوجوان|نوجوانی]] که دچار تندخویی است، باید شرایط خاص دوران نوجوانی در نظر گرفته شود. یکی از ویژگیهای دوره نوجوانی، عصبانیت و پرخاشگری است و به باور برخی، تندخویی در دوران نوجوانی اگر به افراط کشیده نشود، پدیدهای طبیعی است.<ref>احمدی، سید احمد، روانشناسی نوجوانان و جوانان، انتشارات رودکی، چاپ اول، ۱۳۶۹ش.</ref> در برخورد با نوجوان تندخو، باید تلاش شود از [[انتقاد]]های غیر ضروری پرهیز شود؛ زیرا گفته شده [[انتقاد|انتقاد کردن]] باعث پرخاشگری و عصبانیت در نوجوانان میشود.<ref>برای مطالعه بیشتر نگاه کنید به الوود چپمن، نگرش مثبت، ترجمه فهیمه نظری، نشر ایز ایران، چاپ اول، ۱۳۸۰ش.</ref> |
|
| |
|
| براي مهار خشم و درمان آن، بايد انگيزههايي را كه موجب پيدايش خشم ميشود بشناسيم. علل و عواملي كه ممكن است، زمينهساز خشم شوند يا آن را تشديد ميكنند، بسيارند. ولي ميتوان آنها را به دو گروه كلي تقسيم كرد:
| | == منابع == |
| | | {{پانویس|۲}} |
| ۱. عوامل دروني كه ريشه آنها به خود شخص برميگردد و از درون وجود او سرچشمه ميگيرد، مانند كبر، عجب، حرص، حسد، شوخيهاي ركيك و... .
| |
| | |
| ۲. عوامل بيروني كه از خارج موجب انگيزش خشم انسان ميشود.
| |
| | |
| عوامل دروني را بايد با خودسازي و تزكيه نفس ريشه كن ساخت. ولي عوامل خارجي را چون هم گستردهاند و هم در اختيار ما نيستند، كمتر ميتوان كنترل كرد. با وجود اين، انسان بايستي اراده خود را طوري تقويت كند و بر غريزه خشم خويش طوري مسلط شود كه اين غريزه در چنين مواقعي تابع عقل و اراده او شود، نه حاكم بر آن.<ref>آداب معاشرت اسلامي، قم، مركز تحقيقات اسلامي سپاه، چ سوّم، ۱۳۷۹، ص۱۷۹ ـ ۱۸۰.</ref>
| |
| | |
| آن چه ذكر شد، مربوط به ريشه كن سازي اسباب و عللي است كه خشم را بر ميانگيزد و موجب بروز آن ميگردد، ليكن بايد ديد، اگر با رعايت مسايل فوق، باز هم نيروي غضب تهييج شد و آتش خشم زبانه كشيد، چه بايد كرد؟
| |
| | |
| در اين خصوص دستورات جزييتري از اولياي بزرگوار اسلام رسيده كه برخي را يادآور ميشويم:
| |
| | |
| ۱. يادآوري فضيلت كظم غيظ. عفو و بردباري و نيز پاداش عظيمي كه خداي متعال براي دارندگان اين صفات تعيين كرده، از جمله اين كه پيامبر اكرم(ص) فرمود: «من كفّ غضبهُ كفّ الله عنهُ عذابه؛ آن كه خشم خود را باز دارد، خداوند عذاب خود را از او باز خواهد داشت.<ref>مجلسي، محمد باقر، ج۷۳، حديث ۷، ص۲۶۳.</ref>
| |
| | |
| ۲. يادآوري عظمت عذاب الهي، گستردگي قدرت و حاكميت او و اين كه توانايي انسان بر كسي كه مورد خشم او قرار گرفته، در برابر قدرت لايزال خداوند نسبي و ناچيز است و نياز او به عفو و اغماض الهي به مراتب بيشتر از نياز مردم به عفو اوست. در اين باره امام صادق(ع) چنين فرمود: «در تورات نوشته شده: اي فرزند آدم، مرا به هنگام خشم خويش به ياد آور تا تو را به هنگام خشم خود ياد آورم».<ref>كليني، كافي، ج۲، ص۳۰۴.</ref>
| |
| | |
| ۳. پناه بردن به خدا از شر شيطان و وسوسههاي او، به اين كه بگويد: «اَعوذُ بالله من الشّيطانِ الرّجيم»و اين دستوري است كه گاهي رسول خدا(ص) به افراد خشمگين ميفرمود.<ref>القمي، شيخ عباس، سفينه البحار، ج۲، ص۳۱۹.</ref>
| |
| | |
| ۴. وضو گرفتن يا غسل كردن با آب سرد نيز در فرو نشاندن آتش خشم مؤثر است. پيامبر اكرم(ص) فرمود: «اذا غضبَ احدُكُم فليتوَضّا بالماءِ الباردِ، فانّ الغضبَ منَ النّار؛ هر گاه يكي از شما را خشم فراگرفت، با آب سرد وضو بگيرد، زيرا خشم از آتش است.<ref>همان، ميزان الحكمه، ج۹، ص۴۳۴۰، حديث ۱۵۰۶۱.</ref>
| |
| | |
| ۵. سكوت و آرامش نيز در پيشگيري از خشم مؤثر است. علي(ع) فرمود:«و داووا الغضب بالصّمت؛ خشم را با سكوت درمان كنيد».<ref>آمدي، غرر الحكم، حديث ۵۱۵۵.</ref>
| |
| | |
| ۶. تغيير وضعيت از حالت ايستاده به نشسته يا به عكس نيز در برخي از روايات توصيه شده است. امام باقر(ع) فرمود: «ايّما رجلٍ غضبَ و هُو قائمٌ فليجلس، فانّهُ سيذهبُ عنهُ رجز الشيطانِ و ان كانَ جالساً فليقُم؛ هر كه در حال ايستاده خشمگين شد، زود بنشيند، با اين كار، وسوسه شيطان از بين ميرود و نيز اگر نشسته است، زود برخيزد.<ref>مجلسي، محمد باقر، بحار الانوار، ج۷۳، ص۲۶۴.</ref>
| |
| | |
| نتيجهگيري: بنابراين، غريزه خشم و غضب نيز، مانند ديگر غرايز انساني، نيرويي كور و بيشعور ميباشد كه تنها ارضاي خود را ميطلبد، كه اگر تحت رهبري عقل قرار گيرد و در جاي خود، به اندازه صحيح اعمال شود، مايه خوشبختي و سعادت بوده و آدمي در شئون مختلف زندگي، از فوايد آن بهرهمند ميگردد و اگر خودسر و بيقيد و بند باشد و در راه غلط و خلاف مصلحت به كار افتد، و لجام گسيخته عمل نمايد، باعث فساد و تباهي ميگردد و مصيبتهاي سخت وجبران ناپذيري به بار ميآورد. از اين رو، امام سجاد(ع) فرو خوردن خشم و قدرت خاموش كردن آتش آن را به عنوان زيور صالحان و زينت تقوا پيشگان، از درگاه خداوند خواسته، عرض ميكند:
| |
| | |
| «و حلّني بحيله الصّالحين و البسني زينه المتّقين في بسط العدل و كظم الغيظ و إطفاء النّائره؛ بارالها! مرا به زيور صالحان بياراي و زينت متّقين را به من بپوشان، تا عدل را گسترش دهم و خشم را فرو نشانم و شعلههاي سوزان دشمني را خاموش سازم».<ref>صحيفه سجاديه، دعاي مكارم الاخلاق.</ref>
| |
| {{پایان پاسخ}}
| |
| | |
| ==منابع== | |
| <references />
| |
| {{شاخه | | {{شاخه |
| | شاخه اصلی = اخلاق | | | شاخه اصلی = اخلاق |
| |شاخه فرعی۱ = رذائل اخلاقی | | | شاخه فرعی۱ = رذائل اخلاقی |
| |شاخه فرعی۲ = خشم | | | شاخه فرعی۲ = خشم |
| |شاخه فرعی۳ = | | | شاخه فرعی۳ = |
| }} | | }} |
| {{تکمیل مقاله | | {{تکمیل مقاله |
| | شناسه = | | | شناسه = شد |
| | تیترها = | | | تیترها = شد |
| | ویرایش = | | | ویرایش = شد |
| | لینکدهی = | | | لینکدهی = شد |
| | ناوبری = | | | ناوبری = |
| | نمایه = | | | نمایه = |
| | تغییر مسیر = | | | تغییر مسیر = شد |
| | ارجاعات = | | | ارجاعات = |
| | بازبینی = | | | بازبینی نویسنده = |
| | تکمیل = | | | بازبینی = |
| | اولویت = | | | تکمیل = |
| | کیفیت = | | | اولویت = الف |
| | | کیفیت = ج |
| }} | | }} |
| {{پایان متن}} | | {{پایان متن}} |