حضرت معصومه(س)
زندگی و شخصیت حضرت معصومه(س) را تبیین بفرمایید.
حضرت معصومه(س)، دختر امام کاظم(ع) و خواهر امام رضا(ع)، از بانوان با فضیلت و مشهور نزد شیعیان است. تاریخ تولد او را سال ۱۷۳ق و درگذشتش را ۲۰۱ق دانسته‌اند.
نام اصلی او فاطمه و از جمله القاب مشهورش معصومه، کریمهٔ اهل‌بیت، شفیعه و طاهره است. در احادیث، برای او مقام شفاعت، عصمت و مقام علمی قائل شدنده‌اند. برای زیارت مرقد او ثواب زیادی برشمرده‌اند. امام رضا(ع) ثواب زیارت مدفن خواهرش را مانند ثواب زیارت مرقد خود دانسته است. از عالمان شیعه مطالب بسیاری دربارهٔ شرافت و فضیلت فاطمهٔ معصومه(س) نقل شده است. گفته شده ملاصدرا، حکیم شیعی، برای حل مشکلات علمی و فلسفی خود به او متوسل می‌شده است.
فاطمه معصومه(س) در ده سالگی پدر خود را از دست داد و هیچگاه ازدواج نکرد. دربارهٔ ازدواج‌نکردن در منابع شیعه آمده که فردی همتا و مناسب برای همسری او وجود نداشته است. از مهم‌ترین اتفاقات زندگی فاطمهٔ معصومه(س) سفر به ایران، برای دیدار برادرش امام رضا(ع) بود. در کتاب‌های شیعه آمده که در این سفر، در شهر ساوه، به کاروان آنها حمله شد و عده‌ای از افراد کاروان او کشته شدند. فاطمهٔ معصومه(س) پس از این رخداد بیمار شد و پس از عزیمت به قم در بستر بیماری درگذشت.
مدفن فاطمهٔ معصومه(س) در شهر قم است. در آغاز مرقد او قبر ساده‌ای بود. این مرقد در دوره‌های حکومت‌های مختلف، به‌خصوص در دورهٔ حکومت‌های شیعی، توسعه یافت. اوج توسعهٔ حرم فاطمهٔ معصومه(س) در دوران صفویه و پس از آن بوده است.
جایگاه
فاطمۀ معصومه(س) از با فضلیت‌ترین امامزادگان نزد شیعه به‌شمار می‌رود.[۱] او دختر امام موسی کاظم(ع)، خواهر امام رضا(ع) و عمهٔ امام جواد(ع) است. حرم او در شهر قم دومین حرم اهل‌بیت(ع) در ایران، پس از حرم امام رضا(ع) در مشهد، به‌حساب می‌آید.[۲]
فضیلت
فاطمۀ معصومه(س) دارای مقام شفاعت دانسته شده است.[۳] امام جعفر صادق(ع) شفاعت فاطمۀ معصومه(س) را موجب ورود تمام شیعیان به بهشت قلمداد کرده است.[۴] برخی، با تکیه بر این روایت، شفاعت فاطمۀ معصومه(س) را وسیع دانسته‌اند به طوری که شمول آن را به اندازۀ تمام جهان به‌شمار برده‌اند.[۵]
برخی، با تکیه بر قسمتی از زیارت‌نامهٔ فاطمۀ معصومه(س)، او را دختر روح و جسم پیامبر اکرم(ص)، حضرت زهرا(س)، خدیجه کبرى(س) و امامان معصوم(ع) دانسته‌اند.[۶] همچنین، از قسمتی دیگری از این زیارت‌نامه مقام عصمت برای فاطمۀ معصومه(ع) اثبات شده است.[۷] ماجرای دفن فاطمۀ معصومه(س) توسط دو فرد نقاب‌دار به‌عنوان مقوّم عصمت آن حضرت(س) دانسته شده است؛ به این صورت که آن دو فرد نقاب‌دار امام رضا(ع) و امام جواد(ع) بوده‌اند[۸]، چون معصوم را جز معصوم نمی‌تواند دفن کند.[۹]
از دیگر جوانب فضیلت فاطمهٔ معصومه(س) برکات و فضایل مربوط به تربت و زیارت اوست. در برخی روایات پاداش زیارت فاطمهٔ معصومه(س) بهشت دانسته شده است.[۱۰] صدور زیارت‌نامهٔ مخصوص از سوی امام رضا(ع) برای فاطمهٔ معصومه از دیگر نمودهای فضیلت آن حضرت قلمداد شده است. از نظر برخی، این زیارت‌نامه، در کنار زیارت‌نامهٔ حضرت زهرا(س)، تنها زیارت‌نامهٔ صادرشده از معصوم است.[۱۱] از عالمان شیعه مطالب بسیاری دربارهٔ شرافت و فضیلت حضرت فاطمهٔ معصومه(س) نقل شده است[۱۲]. برای نمونه، نقل شده که ملاصدرا، حکیم شیعی درگذشتهٔ ۱۰۵۰ق، برای حل مشکلات علمی و فلسفی خود به زیارت آن حضرت می‌رفته و به او متوسل می‌شده است.[۱۳] همچنین، شيخ عباس قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق)، محدث و مورخ شیعه، فاطمۀ معصومه(س) را سیدۀ جلیله و با فضیلت‌ترین دختران امام موسی کاظم(ع) خوانده است.[۱۴] کرامات بسیاری برای زیارت و حرم آن حضرت در منابع آمده است.[۱۵]
دانش
فاطمهٔ معصومه(س) از زنان دانشمند و راوی حدیث به‌شمار رفته است.[۱۶] جایگاه علمی حضرت مورد توجه پدرش، موسی بن جعفر(ع)، بوده، به طوری که او را برای پاسخ‌گویی به برخی سؤالات علمی ستوده است.[۱۷] محدثان شیعه و اهل‌سنت روایات نقل‌شده از فاطمهٔ معصومه را در منابع خود آورده‌اند. از جمله به این روایات می‌توان اشاره کرد:
۱. حافظ شمس‌الدین محمد بن محمد جَزَری (۷۵۱- ۸۳۳ق)، محدث و فقیه شافعی، با واسطه از فاطمهٔ معصومه(س) و او با واسطهٔ دختران معصومان(ع)، مانند سکینه دختر امام حسین(ع) و ام‌کلثوم دختر امام علی(ع)، از فاطمهٔ زهرا(س) نقل می‌کند که آن حضرت گفت: «آیا سخن پیامبر خدا(ص) را در روز غدیر خم فراموش کردید که گفت که هر کس من مولای اویم پس علی(ع) هم مولای اوست و آنچه که خطاب به علی(ع) گفت که تو برای من به‌منزلهٔ هارون(ع) برای موسی(ع) هستی».[۱۸]
۲. بکر بن احمد از فاطمه دختر امام رضا(ع) و او از فاطمه معصومه(ع) و او با واسطهٔ دختران معصومان(ع) از فاطمهٔ زهرا(س) نقل می‌کند که رسول خدا(ص) می‌گفت که در روز قیامت همگان به نام مادرهای خود خوانده می‌شوند جز شیعیان علی بن ابیطالب(ع).[۱۹]
زندگی‌نامه
دربارهٔ زندگی حضرت معصومه(س) اطلاعات چندانی در دست نیست؛ از جمله دربارهٔ تاریخ ولادت و وفات و جزئیات حیات او.[۲۰] بنا بر برخی منابع متأخر، میلاد او در سال ۱۷۳ هجری قمری، در دوران خلافت هارون الرشید، در مدینه رخ داده است. فاطمهٔ معصومه در ده سالگی پدر خود امام کاظم(ع) را از دست داد.[۲۱] پدر فاطمهٔ معصومه(س) امام موسی کاظم(ع)، امام هفتم شیعیان، و مادرش نجمه از بانوان با فضیلت بوده است. شیخ صدوق روایت کرده که نجمه خاتون در عقل و درایت، اطاعت و عبادت و رعایت ادب مشهور بوده است. منابع تاریخی تصریح کرده‌اند که امام رضا(ع) و حضرت معصومه(ع) از یک مادر هستند.[۲۲]
عدم ازدواج
حضرت معصومه(س) در طول عمر خود ازدواج نکرد. برخی دلیل ازدواج نکردن او را نیافتن همتا و کسی که شایسته او باشد ذکر کرده‌اند.[۲۳] یکی از احتمالات ذکرشده دربارهٔ عدم ازدواج این است که خود امام کاظم(ع) به دخترانش وصیت کرد تا ازدواج نکنند! اما چنین وصیتی برخلاف سنت رسول الله(ص) و سیرهٔ اهل‌بیت(ع) است. برخی هم گفته‌اند وجود اختناق شدید در دوران هارون و مأمون عباسی بود که باعث شد کسی جرئت نکند به‌راحتی به خانه موسی بن جعفر رفت و آمد کند و داماد آن خانواده شود. از سوی دیگر، زندانی‌شدن حضرت موسی بن جعفر(ع)، شهادت او در زندان، احضار شدن امام رضا(ع) به خراسان و دورافتادن آن امام از خواهرانش مزید بر این علت بوده است.[۲۴]
القاب
القاب بسیاری برای حضرت معصومه(س) در منابع ذکر شده است: از جمله به القاب طاهره (پاکیزه)، حمیده (ستوده)، بِرّه (نیکوکار)، رشیده (رشدیافته)، تقّیه (پرهیزگار)، رضّیه (خشنود از خدا)، مرضیّه (مورد رضایت خدا)، نقیّه (پاکیزه)، اخت الرضا (خواهر امام رضا)، سیّدهٔ صدّیقه (بانوی بسیار راستگو)، سیّدهٔ رضیّهٔ مرضّیه (بانوی خشنود از خدا و مورد رضای او)، محدثّه (راوی حدیث)، عابده (عبادت‌کننده) و ستّی (سرور) می‌توان اشاره کرد.[۲۵]
معصومهْ از دیگر القاب مشهور دختر امام کاظم(ع) است. این لقب برگرفته از روایتی است که از امام رضا(ع) نقل شده است: «مَن زارَ المَعصُومَهَ بِقُمّ کَمَنْ زارَنی؛ کسی که معصومه را در قم زیارت کند، مانند کسی است که مرا زیارت کرده است.» لقب معصومه هر چند دلالت بر عصمت در مرتبهٔ عصمت معصومان(ع) نمی‌کند، بیانگر برخورداری او از مرتبهٔ نازل‌تر در مقام عصمت است؛ رتبه‌ای که در انسان‌های معمولی یافت نمی‌شود.[۲۶]
از القاب دیگر حضرت معصومه(س) کریمهٔ اهل‌بیت است که برای نامیدن او فراوان به‌کار برده می‌شود. سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی (۱۲۷۶-۱۳۶۹ش)، مرجع تقلید شیعه، گفته است که امام محمد باقر(ع) یا امام جعفر صادق(ع) در خواب به پدر ایشان گفته است: «بر تو باد به کریمهٔ اهل‌بیت.»[۲۷] شفیعه از دیگر القاب فاطمهٔ معصومه(س) است. امام صادق(ع) در روایتی دربارهٔ مقام شفاعت او چنین می‌گوید: «بانویی از فرزندان من به نام فاطمه دختر موسی در قم رحلت می‌کند که با شفاعت او همهٔ شیعیان ما وارد بهشت می‌شوند.»[۲۸] در زیارت‌نامهٔ فاطمهٔ معصومه(س) آمده است: «ای فاطمهٔ معصومه! بهشت را برای من درخواست کن؛ زیرا نزد خدا مقام والایی داری.»[۲۹]
سفر به ایران و وفات
نویسندهٔ کتاب تاریخ قم می‌گوید در سال ۲۰۰ق مأمون، خلیفهٔ عباسی، امام رضا(ع) را از مدینه به مرو برای ولی‌عهدی خود طلب نمود. خواهر امام، فاطمهٔ معصومه(س)، در سال ۲۰۱ق به‌قصد دیدار برادرش راهی ایران شد. گفته شده که حضرت فاطمهٔ معصومه(س) پس از دریافت نامهٔ برادرش خود را آمادهٔ سفر کرده بوده است.[۳۰]
فاطمهٔ معصومه(س) در سال ۲۰۱ق به‌سمت طوس در ایران حرکت کرد. در این سفر پنج تن از برادران فاطمهٔ معصومه(س) به نام‌های فضل، جعفر، هادی، قاسم و زید و تعدادی از برادرزادگان و تنی چند از خدمتکاران او را همراهی می‌کردند. بنا بر نظر بعضی، فاطمهٔ معصومه(س) به همراه ۲۳ نفر از برادران و برادرزادگان به این سفر رفته است. برخی دیگر گفته‌اند حضرت معصومه(س) را در این مسافرت تنها یک خادم همراهی می‌کرده است.[۳۱] فاطمهٔ معصومه(ع) رنج این سفر طولانی را تحمل کرد تا به شهر ساوه رسید. مردم آن شهر، که در آن زمان از دشمنان اهل‌بیت(ع) بودند، به کاروان آن حضرت حمله کردند. جنگ سختی درگرفت و همهٔ برادران و برادرزادگان آن حضرت به شهادت رسیدند. غم شهادت ۲۳ تن از بستگانْ فاطمهٔ معصومه را نهایتاً به بستر بیماری کشاند. مردم و اشراف قم، که دوستدار خاندان پیامبر(ص) بودند، با آگاهی از این واقعه به ساوه رفتند و پس از دیدار با فاطمهٔ معصومه(س) او را به درخواست خودش به قم بردند. فاطمهٔ معصومه مدت هفده روز در خانهٔ یکی از بزرگان قم، به نام موسی بن خزرج اشعری، در حالی که بیمار بود به‌سر برد. سرانجام فاطمهٔ معصومه(س) در روز دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ق در شهر قم وفات کرد.[۳۲]
تاریخ دقیق وفات فاطمهٔ معصومه(س) در منابع متقدم ذکر نشده است؛ ولی منابع متأخر سالروز وفات او را در روز دهم ربیع الثانی سال ۲۰۱ق، در ۲۸ سالگی او، عنوان کرده‌اند. برخی نیز روز دوازدهم ربیع الثانی را ثبت کرده‌اند. برخی محققان معتقدند که هر دو تاریخ تخمینی است.[۳۳] طبق نقلى دیگر، بعد از آن حمله در ساوه دشمنان در غذاى فاطمهٔ معصومه(س) سمّ ريختند و آن سمّ موجب بيمارى و در نهايت شهادت ايشان بعد از هفده روز گرديد.[۳۴]
برخی گفته‌اند با توجه به درگیری نظامی با کاروان فاطمهٔ معصومه(س) شهادت او امری محتمل بوده است؛ چون بیماری او متأثر از این جنگ بوده است. می‌توان گزارش کتاب تاریخ قم، مبنی بر وفات فاطمهٔ معصومه(س) در اثر بیماری را، حمل بر موضع محافظه‌کارانهٔ غالب اشعریان نمود که سعی در حفظ رابطه خود با دولت عباسی داشته‌اند. نویسندهٔ کتاب تاریخ قم یکی از اشعریان بوده است.[۳۵]
ثواب زیارت و زیارت‌نامه
زیارت فاطمهٔ معصومه(س) در کلام اهل‌بیت از منزلت ویژه‌ای برخوردار است و روایاتی در اهمیت آن صادر شده است. در این روایات از رحلت فاطمهٔ معصومه(س) در قم و ثواب زیارت ایشان خبر داده شده است:
- در روایتی امام صادق(ع)، شهر قم را حرم اهل‌بیت(ع) معرفی نموده و به مدفون‌شدن یکی از فرزندانش به نام فاطمه در این شهر اشاره کرده است. امام صادق تأیید کرده که هر کس فاطمهٔ معصومه(س) را زیارت کند بهشت بر او واجب می‌شود.[۳۶]
- در نقلی امام رضا(ع) به قبر فاطمهٔ معصومه(س) در قم اشاره می‌کند و می‌گوید که هر کس او را زیارت کند، در حالی که عارف به حقش باشد، بهشت براى اوست.[۳۷]
- امام جواد(ع) در فضیلت زیارت قبر عمّه‌اش می‌گوید که هر کس عمهٔ مرا در قم زیارت کند بهشت برای اوست.[۳۸]
زیارت‌نامه
یکی از شواهد مقام حضرت معصومه(س) زیارت‌نامه‌ای است که در شأن او از امام رضا(ع) صادر شده است.[۳۹] علامه مجلسی در کتاب بحارالانوار و برخی دیگر از آثارش این زیارت‌نامه را نقل کرده است.[۴۰] از ویژگی‌های زیارت فاطمهٔ معصومه(س)، نسبت به سایر امامزادگان، مأثوره‌بودن این زیارت‌نامه می‌باشد.[۴۱]
این زیارت‌نامه که توسط امام رضا(ع) برای سعد اشعری نقل شده با اذکار الهی آغاز می‌شود: «چون به نزد قبر آن حضرت(س) برسی، بالای سر او رو به قبله بایست و ۳۴ مرتبه الله أَکبر، ۳۳ مرتبه سُبْحانَ اللّٰهِ و ۳۳ مرتبه الْحَمْدُلِلّٰهِ بگو؛ آنگاه بخوان:
| مـتـن | ترجمه |
|---|---|
| السَّلامُ عَلَىٰ آدَمَ صِفْوَهِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ نُوحٍ نَبِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَى إِبْراهِیمَ خَلِیلِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ مُوسَىٰ کَلِیمِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَىٰ عِیسىٰ رُوحِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا رَسُولَ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا خَیْرَ خَلْقِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا صَفِیَّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَبْدِ اللّٰهِ خاتَِمَ النَّبِیِّینَ، | سلام بر آدم برگزیده خدا، سلام بر نوح پیامبر خدا، سلام بر ابراهیم دوست خدا، سلام بر موسی هم‌سخن خدا، سلام بر عیسی روح خدا، سلام بر تو ای رسول خدا، سلام بر تو ای بهترین خلق خدا، سلام بر تو ای برگزیده خدا، سلام بر تو ای محمد بن عبدالله خاتم پیامبران، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ عَلِیَّ بْنَ أَبِی طالِبٍ وَصِیَّ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا فاطِمَهُ سَیِّدَهَ نِساءِ الْعالَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکُما یَا سِبْطَیْ نَبِیِّ الرَّحْمَهِ وَسَیِّدَیْ شَبابِ أَهْلِ الْجَّنَهِ، | سلام بر تو ای امیرمؤمنان علی بن ابیطالب، جانشین رسول خدا، سلام بر تو ای فاطمه سرور بانوان جهانیان، سلام بر شما ای دو فرزندزاده پیامبر رحمت و دو سرور جوانان اهل بهشت، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ الْحُسَیْنِ سِیِّدَ الْعابِدِینَ وَقُرَّهَ عَیْنِ النَّاظِرِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ باقِرَ الْعِلْمِ بَعْدَ النَّبِیِّ؛ | سلام بر تو ای علی بن الحسین، سرور عبادت‌کنندگان و روشنی چشم بینندگان، سلام بر تو ای محمد بن علی، شکافنده دانش پس از پیامبر؛ |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ الْبارَّ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُوسَى بْنَ جَعْفَرٍ الطَّاهِرَ الطُّهْرِ، | سلام بر تو ای جعفر بن محمد، راستگوی نیکوکار امین، سلام بر تو ای موسی بن جعفر، امام پاک و پاکیزه، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا الْمُرْتَضىٰ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا مُحَمَّدَ بْنَ عَلِیٍّ التَّقِیَّ، | سلام بر تو ای علی بن موسی‌الرضا امام پسندیده، سلام بر تو ای محمد بن علی تقی، |
| السَّلامُ عَلَیْکَ یَا عَلِیَّ بْنَ مُحَمَّدٍ النَّقِیَّ النَّاصِحَ الْأَمِینَ، السَّلامُ عَلَیْکَ یَا حَسَنَ بْنَ عَلِیٍّ، السَّلامُ عَلَى الْوَصِیِّ مِنْ بَعْدِهِ. | سلام بر تو ای علی بن محمّد نقی اندرزگوی امین، سلام بر تو ای حسن بن علی، سلام بر وصی پس از او. |
| اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلَىٰ نُورِکَ وَسِراجِکَ، وَوَلِیِّ وَلِیِّکَ، وَوَصِیِّ وَصِیِّکَ، وَحُجَّتِکَ عَلَىٰ خَلْقِکَ، | خدایا درود فرست بر نورت و چراغت و نماینده نماینده‌ات و جانشین جانشینت، حجّتت بر آفریدگانت، |
| السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ رَسُولِ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ فاطِمَهَ وَخَدِیجَهَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا أُخْتَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا عَمَّهَ وَلِیِّ اللّٰهِ، السَّلامُ عَلَیْکِ یَا بِنْتَ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ وَرَحْمَهُ اللّٰهِ وَبَرَکاتُهُ؛ | سلام بر تو ای دختر رسول خدا، سلام بر تو ای دختر فاطمه و خدیجه، سلام بر تو ای دختر امیرمؤمنان، سلام بر تو ای دختر حسن و حسین، سلام بر تو ای دختر ولی خدا، سلام بر تو ای خواهر ولی خدا، سلام بر تو ای عمّه ولی خدا، سلام و رحمت و برکات خدا بر تو ای دختر موسی بن جعفر؛ |
| السَّلامُ عَلَیْکِ عَرَّفَ اللّٰهُ بَیْنَنا وَبَیْنَکُمْ فِی الْجَنَّهِ، وَحَشَرَنا فِی زُمْرَتِکُمْ، وَأَوْرَدَنا حَوْضَ نَبِیِّکُمْ، وَسَقَانا بِکَأْسِ جَدِّکُمْ مِنْ یَدِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی طالِبٍ صَلَواتُ اللّٰهِ عَلَیْکُمْ، | سلام بر تو، خدا بین ما و شما در بهشت شناسایی برقرار کند و در گروهتان محشور دارد و بر حوض پیامبرتان واردمان نماید و به ما با جام جدّتان، از دست علی بن ابیطالب بنوشاند درودهای خدا بر شما باد، |
| أَسْأَلُ اللّٰهَ أَنْ یُرِیَنا فِیکُمُ السُّرُورَ وَالْفَرَجَ، وَأَنْ یَجْمَعَنا وِإِیَّاکُمْ فِی زُمْرَهِ جَدِّکُمْ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللّٰهُ عَلَیْهِ وَآلِهِ، وَأَنْ لَایَسْلُبَنا مَعْرِفَتَکُمْ إِنَّهُ وَلِیٌّ قَدِیرٌ، | از خدا خواستارم که به ما درباره شما خوشحالی و گشایش بنمایاند و ما و شما را در گروه جدّتان محمّد (درود خدا بر او و خاندانش) گرد آورد و معرفت شما را از ما باز نگیرد، به راستی که او سرپرستی تواناست. |
| أَتَقَرَّبُ إِلَى اللّٰهِ بِحُبِّکُمْ، وَالْبَراءَهِ مِنْ أَعْدائِکُمْ، وَالتَّسْلِیمِ إِلَى اللّٰهِ راضِیاً بِهِ غَیْرَ مُنْکِرٍ وَلَا مُسْتَکْبِرٍ، وَعَلَىٰ یَقِینِ مَا أَتىٰ بِهِ مُحَمَّدٌ وَبِهِ راضٍ، نَطْلُبُ بِذٰلِکَ وَجْهَکَ یَا سَیِّدِی اللّٰهُمَّ وَرِضاکَ وَالدَّارَ الْآخِرَهَ، یَا فاطِمَهُ اشْفَعِی لِی فِی الْجَنَّهِ فَإِنَّ لَکِ عِنْدَ اللّٰهِ شَأْناً مِنَ الشَّأْنِ. | به درگاه خدا به سبب دوستی شما و بیزاری از دشمنانتان و تسلیم بودن به خدا، تقرّب می‌جویم، در حال خشنودی به آن، نه با انکار و تکبّر بلکه بر پایه یقین به آنچه محمد آن را آورده و به آن خشنودم، به این امور خاطر تو را می‌خواهم ای آقای من، خدایا خشنودی‌ات و خانه آخرت را می‌خواهم. ای فاطمه درباره بهشت برایم شفاعت کن، به درستی که برای تو نزد خدا مقامی از مقامات بلند است. |
| اللّٰهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ أَنْ تَخْتِمَ لِی بِالسَّعادَهِ فَلَا تَسْلُبْ مِنِّی مَا أَنَا فِیهِ، وَلَا حَوْلَ وَلَا قُوَّهَ إِلّا بِاللّٰهِ الْعَلِیِّ الْعَظِیمِ . اللّٰهُمَّ اسْتَجِبْ لَنا وَتَقَبَّلْهُ بِکَرَمِکَ وَعِزَّتِکَ وَبِرَحْمَتِکَ وَعافِیَتِکَ، وَصَلَّى اللّٰهُ عَلَىٰ مُحَمَّدٍ وَآلِهِ أَجْمَعِینَ وَسَلَّمَ تَسْلِیماً یَا أَرْحَمَ الرَّاحِمِینَ. | خدایا از تو می‌خواهم که سرانجام کارم را به خوشبختی ختم کنی و آنچه را در آنم از دستم مگیری و هیچ نیرو و توانى نیست جز به خداى بلندمرتبه بزرگ. خدایا برای ما اجابت کن و آن را به کرم و عزّتت و به رحمت و عافیتت بپذیر و درود خدا بر محمّد و همه خاندان او و بر آنان سلام، سلامی کامل، ای مهربان‌ترین مهربانان. |
حرم
به نقل از منابع تاریخی، فاطمهٔ معصومه(س) را در محله باغ بابِلان قم دفن کردند.[۴۲] بر روی قبر حضرت در ابتدا بوریایی گذاشتند[۴۳] پس از آن، حرم حضرت معصومه(س) در طول تاریخ تغییر و تحولات بسیاری داشته و در دوره‌های مختلف گسترش یافته است.[۴۴] ساختمان بارگاه فاطمهٔ معصومه(س) از اواسط سدهٔ سوم هجری قمری شروع شد و در طول سدهٔ چهارم تا ششم قبّه و گنبد داشت و تزئیناتی در آن شده بود[۴۵] با این حال تا قبل از دورهٔ صفوی، ضریح یا ایوان باشکوهی برای حرم وجود نداشت.[۴۶]
در روزگار صفویان، آستانهٔ حضرت معصومه(س) شکوه و جلالی یافت. صفویان گنبد و بارگاه حضرت معصومه(س) را مرتفع‌تر ساختند و آن را کاشی کردند. در سال ۹۲۵ق، شاه‌بیگم دختر شاه اسماعیل اول صفوی بقعهٔ حضرت معصومه(س) را به‌صورت بنایی هشت پهلو تجدید بنا کرد و دیوارها را با کاشی مُعَرَّق تزئین کرد. او در جلوی بقعه ایوانی با ۲ مناره بنا کرد و صحنی نیز با چند بقعه و ایوان طراحی نمود. در پایان روزگار صفویان، که افاغنه بر ایران تاختند، حرم فاطمهٔ معصومه(س) تخریب شد. اشرف افغان، به هنگام عقب‌نشینی از برابر نادر شاه افشار، همهٔ نفایس حرم از زر و زیورهای تا طلاهای روی صندوق مرقد شاه عباس را نیز کند و به یغما برد. در روزگار قاجاریان، حرم فاطمهٔ معصومه شکوه و عظمت روزگار صفویان را باز یافت. فتحعلی شاه سطح حرم را با سنگ مرمر فرش کرد،. به تصریح کتیبهٔ موجود در حرم، آیینه‌کاری دیوارهای حرم نیز در ایام فتحعلی شاه آغاز شد و در روزگار محمد شاه به پایان رسید.[۴۷]
پس از انقلاب اسلامی ایران نیز حرم گسترش یافته و بخش‌هایی از جمله شبستان امام خمینی بر حرم افزوده شد.[۴۸]
صحن‌ها و رواق‌ها
حرم حضرت معصومه(س) دارای صحن‌های مختلف است:
- صحن عتیق که صحن کوچک، صحن قدیم و امروزه صحن امام هادی(ع) خوانده می‌شود. این صحن مربع شکل و دارای سه ایوان است. ایوان طلا در این صحن قرار دارد.[۴۹]
- صحن اتابکی که صحن نو و امروزه صحن امام رضا(ع) خوانده می‌شود. این صحن در دورهٔ ناصرالدین شاه قاجار توسط میرزا علی‌اصغر خان اتابک ساخته شد. رواق آینه که در سال ۱۱۳۰ هجری قمری به دستور علی‌اکبر خان اتابک احداث شد، در این صحن قرار دارد.[۵۰]
- صحن صاحب الزمان(ع) که حدود ۸۰۰۰ متر مربع وسعت دارد و دارای چهار ورودی است. این صحن در کنار شبستان امام خمینی قرار دارد.[۵۱]
- صحن جواد الائمه(ع)؛ این صحن که بیش از ۱۵۰۰۰ متر مربع وسعت دارد بر روی رودخانهٔ قم‌رود احداث شده است. این صحن با چهار ورودی اصلی و دو ورودی اضطراری در اواخر دههٔ ۸۰ احداث شد.[۵۲]
- صحن پیامبر اعظم(ص)؛ ساخت این صحن از اواخر دهه ۸۰ آغاز شد.[۵۳]
در حرم حضرت معصومه(س) شش رواق وجود دارد که بیشترشان دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم است. سه رواق ساختۀ صفویان، دو رواق ساختۀ قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است.[۵۴]
ضریح
نخستین ضریح مرقد حضرت معصومه(س) ساختهٔ شاه طهماسب اول است. شاه طهماسب بعداً ضریحی دیگر از فولاد سفید و شفاف در اطراف ضریح پیشین نصب کرد. این ضریح در ۱۰۰۰ق توسط شاه عباس اول صفوی با ضریح دیگری تعویض شد. فتحعلی شاه قاجار این ضریح را در ۱۲۴۵ق با صفحاتی از نقره پوشاند و آن را بر فراز پایه‌ای از سنگ مرمر جای داد. ضریح فتحعلی شاه یک‌بار در ۱۳۲۸ق و بار دیگر در ۱۳۶۵ق به علت فرسودگی مرمت شد و سرانجام در ۱۳۴۸ش شکل آن را تغییر دادند و بر ارتفاعش افزودند.[۵۵] در سال ۱۳۸۰ ش، ضریح حضرت معصومه(س) مورد بازسازی کامل قرار گرفت.[۵۶]
گنبد
نخستین گنبدی که بر فراز قبر فاطمه معصومه(س) بنا شد ساختهٔ ابوالفضل عراقی ۴۵۷ق بود. در سال ۹۲۵ق شاه‌بیگم صفوی این گنبد را تخریب کرد و گنبدی دیگر ساخت که اکنون باقی است. این گنبد در ۱۵۱۸ق به فرمان فتحعلی شاه با ۱۲۰۰۰ خشت طلا تزئین شد. ارتفاع این گنبد از سطح بام حرم ۱۶ متر و از سطح زمین ۳۲ متر است.[۵۷] گنبد در دورهٔ جمهوری اسلامی در دههٔ هشتاد شمسی مورد بازسازی قرار گرفت.[۵۸]
گلدسته
در آستانهٔ حضرت معصومه(س) جمعاً شش گلدسته وجود دارد؛ قدیمی‌ترین گلدسته‌ها، در اوایل دورهٔ صفویه، توسط شاه‌بیگم بنا شد. در ۱۱۹۸ق این دو گلدسته توسط لطفعلی خان زند تجدید بنا شد. در ۱۲۱۸ق فتحعلی‌شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در روزگار ناصرالدین شاه، توسط حسین‌خان شاهسوند تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته شد. در سال ۱۲۹۹ق کامران میرزای قاجار آنها را با خشت‌های زرین تزئین کرد. دو گلدستهٔ دیگر در ۱۳۰۳ق توسط علی‌اصغر خان اتابک در صحن جدید و دو طرف ایوان آینه بنا شد که به گلدسته‌های اتابکی مشهور است. دو گلدستهٔ دیگر، موسوم به گلدسته‌های کوتاه، بر فراز زاویه‌های بخش درونی صحن اتابکی قرار دارد. این گلدسته‌ها به شکل هشت‌ضلعی منظم ساخته شده‌اند.[۵۹]
نگارخانه
نمای بیرونی حرم فاطمهٔ معصومه(س) از سمت میدان آستانه (۱۲۳۸ش).
صحن عتیق و نقاره‌خانه (سال ۱۲۶۶ش).
نمای بیرونی حرم فاطمهٔ معصومه(س) از سمت قم‌رود و دیوارهای بلند ساخته‌شده برای جلوگیری از ورود سیل به داخل حرم (سال ۱۲۶۹ش).
ضریح مرقد فاطمهٔ معصومه(س) (سال ۱۲۸۴ش).
دورنمای حرم فاطمهٔ معصومه(س) (سال ۱۳۰۶ش).
تصویری از بخشی از صحن اتابکی.
نمای بیرونی حرم فاطمهٔ معصومه از سمت میدان آستانه (۱۲۶۶ش).
تلاوت جمعی قرآن در شبستان امام خمینی حرم فاطمهٔ معصومه(س).
تصویری از ضریح جدید مرقد فاطمهٔ معصومه(س).
آینه‌کاری‌های داخلی حرم فاطمهٔ معصومه(س).
نمایی از یکی از رواق‌های حرم فاطمهٔ معصومه(س)
نمایی از گنبد و گلدسته‌های صحن اتابکی حرم فاطمهٔ معصومه(س).
منابع
- ↑ قمی، عباس بن محمدرضا، منتهی‌الآمال فی تواریخ النبی و الآل، قم، دفتر نشر اسلامی، ج۲، ص۳۷۸.
- ↑ اسحاقی، سیدحسین، مهتاب اهل‌بیت (سیری در زندگی کریمهٔ اهل‌بیت حضرت معصومه)، قم، مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما، ۱۳۸۶ش، ص۳-۶.
- ↑ محمدی اشتهاردی، محمد، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، قم، نشر اخلاق، ۱۳۸۰، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار الجامعة لدرر الاخبار الائمة، بیروت، دار إحياء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج۵۷، ص۲۲۸.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۷۸-۱۷۹.
- ↑ محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه(س)،اختر تابان آل محمد(ص)»، نشریۀ پاسدار اسلام، ش۱۷۷، ۱۳۵۷.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۵۹.
- ↑ برای اطلاع از شرح این ماجرا ن.ک: محلاتی، ذبیح‌الله، رياحين الشريعة در ترجمه دانشمندان بانوان شيعه، تهران، دار الكتب الإسلامية، ج۵، ص۳۳.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۵۹.
- ↑ ابن‌قولویه، جعفر بن محمد، کامل الزیارات، تحقیق عبدالحسین امینی، نجف، دار المرتضوية، ص۳۲۴.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۷۵.
- ↑ برای اطلاع از برخی نمونه‌ها ن.ک: محمدی اشتهاردی، محمد، «حضرت معصومه(س)،اختر تابان آل محمد(ص)».
- ↑ قمی، عباس بن محمدرضا، الفوائد الرضویة في أحوال علماء المذهب الجعفریة، تحقیق ناصر باقری بیدهندی، قم، بوستان کتاب، ۱۳۸۵، ص۶۱۸.
- ↑ قمی، منتهی‌الآمال، ج۲، ص۳۷۸؛ نیز: قمی، عباس بن محمدرضا، مفاتیح الجنان، قم، انتشارات اسوه، بی‌تا، ص ۵۶۲.
- ↑ برای اطلاع مفصل ن.ک: محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۹۱-۲۱۹.
- ↑ صادقی اردستانی، احمد، زنان دانشمند و راوی حدیث، قم، مرکز انتشارات دفتر تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۷، ص۳۵۰-۳۵۱.
- ↑ مهدی‌پور، علی‌اکبر، کریمه اهل‌بیت(س)، قم، نشر حاذق، ۱۳۷۴ش، ص ۶۳-۶۴.
- ↑ ابن الجزری، محمد بن محمد، أسنى المطالب فى مناقب الإمام على(ع)، اصفهان، مکتبة الإمام أميرالمؤمنين علی(ع) العامة، ص۵۰-۵۱.
- ↑ القمی، عباس بن محمدرضا، سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، تهران، دارالاسرة للطباعة و النشر، ۱۳۹۲، ج۴، ص۵۴۵.
- ↑ محلاتی، ریاحین الشریعه، ج۵، ص۳۱.
- ↑ از ولادت تا وفات، پرتال جامع آستان مقدس حضرت فاطمهٔ معصومه(س)، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱.
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانشنامهٔ امام کاظم علیه السلام، بی‌جا، پایگاه تخصصی عاشورا، بی‌تا، ص۳۳۸.
- ↑ الهامی، داود، سیری در تاریخ تشیع، قم، مکتب اسلام، ۱۳۷۵، ص۵۴۵.
- ↑ حسینی، سید جواد، «راز عدم ازدواج حضرت معصومه(س)»، فرهنگ کوثر، ۱۳۸۶، شمارهٔ ۶۹.
- ↑ نائینی اردستانی، محمدعلی بن حسین، انوار المشعشعین، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم، کتابخانهٔ بزرگ حضرت آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی، ج۱ ، ص۲۱۱؛ نیز: رفیعی، علی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، تهران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، نمایندگی ولی فقیه، اداره آموزش‌های عقیدتی سیاسی، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۱.
- ↑ فقیهی، علی‌اصغر، تاریخ مذهبی قم، قم، انتشارات زائر، ۱۳۸۷، .ص۹۲.
- ↑ از ولادت تا وفات، پرتال جامع آستان مقدس حضرت فاطمهٔ معصومه(س)، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۸، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱.
- ↑ رفیعی، تاریخ زندگانی امام کاظم(ع)، ص۲۴-۲۵.
- ↑ ۲۳ ربیع الاول سالروز ورود حضرت فاطمهٔ معصومه(س)، کتابخانهٔ مدرسه فقاهت، تاریخ درج مطلب: ۱۳۹۶، تاریخ بازدید: ۱۴۰۱.
- ↑ تشید، علی‌اکبر، هدیهٔ اسماعیل یا قیام سادات علوی برای تصاحب خلافت، تهران، دار الکتب الاسلامیه، ۱۳۸۵ش، ص ۱۶۶.
- ↑ پاک، محمدرضا، «قم در دو قرن نخست هجری»، تاریخ اسلام، دفتر تبلیغات اسلامی حوزهٔ علمیهٔ قم، ۱۳۸۲، شمارهٔ ۱۴، ص۱۰.
- ↑ المجلسی، بحار الأنوار، ج۹۹، ص ۲۶۷.
- ↑ المجلسی، بحار الأنوار، ج۴۸، ص ۳۱۶.
- ↑ ابن‌قولویه، كامل الزيارات، ص۳۲۴.
- ↑ محمدی اشتهاردی، حضرت معصومه(س) فاطمۀ دوم، ص۱۷۵.
- ↑ المجلسی، بحارالانوار، ج۹۹، ص۲۶۶-۲۶۷؛ نیز: المجلسی، محمدباقر، تحفةالزائر، قم، مؤسسهٔ امام هادی(ع)، ۱۳۸۶ش، ص۴؛ نیز: المجلسی، زاد المعاد، بیروت، مؤسسة اعلمی للمطبوعات، ۱۴۲۳ق، ص۵۴۸-۵۴۷.
- ↑ مجلسی، زاد المعاد، ص۵۴۸-۵۴۷.
- ↑ کیانی، یوسف، «مجموعهٔ حرم حضرت معصومه(س)»، دانشکدهٔ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، شماره ۱۵۱، پاییز ۱۳۷۸ش، ص۶۴.
- ↑ سجادی، صادق، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، تهران، مرکز دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۸-۳۶۲.
- ↑ ستوده، منوچهر، کتابه‌های حرم مطهر حضرت معصومه(س) و حظیره‌های اطراف آن، قم، کتابخانهٔ حضرت آیة‌الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۷۵ش، ص۱۹.
- ↑ رضایی ندوشن، «سیر تحول حرم حضرت معصومه(س)»، مطالعات معماری ایران، ص۹۲.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹.
- ↑ «حرم حضرت معصومه» سایت سفر در ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۱، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۰-۳۶۱.
- ↑ «حرم حضرت معصومه» سایت سفر در ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۱، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه» سایت سفر در ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۱، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ «حرم حضرت معصومه» سایت سفر در ایران، تاریخ درج مطلب: ۱۳ خرداد ۱۴۰۱، تاریخ بازدید: ۱۴ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۰-۳۶۱.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۵۹-۳۶۰.
- ↑ «سیر تاریخی ضریح مطهر حضرت معصومه (س) از آغاز تاکنون»، ایسنا، تاریخ درج مطلب: ۲۰ مرداد ۱۳۹۵، تاریخ بازدید: ۱۱ دی ۱۴۰۱ش.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۰.
- ↑ فقیه میرزایی، حسین، «طرح بازسازی گنبد حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه(س)»، پایگاه اطلاع‌رسانی حوزه، تاریخ درج مطلب: ۱ اردیبهشت ۱۳۸۲، تاریخ بازدید: ۱۳ دی ۱۴۰۱.
- ↑ سجادی، «آستانهٔ حضرت معصومه»، دایرة المعارف بزرگ اسلامی، ج۱، ص۳۶۰.