جهان‌بینی مدرنیسم: تفاوت میان نسخه‌ها

جهان‌بینی مدرنیسم (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲ سپتامبر ۲۰۲۱، ساعت ۱۰:۱۲

۴۰۸ بایت حذف‌شده ، ‏۲ سپتامبر ۲۰۲۱

بدون خلاصۀ ویرایش

A.rezapour

automoderated، ناظمان (CommentStreams)

۱۵٬۱۴۷

ویرایش

@@ خط ۲: / خط ۲: @@
 {{شروع متن}}
 {{سوال}}
-جهان بینی مدرنیسم غربی را توضیح دهید و چه نقدهایی بر آن وارد است؟
+جهان‌بینی مدرنیسم و نقد بر آن را توضیح دهید.{{پایان سوال}}
-{{پایان سوال}}
+{{پاسخ}}جهانبینی [[مدرنیسم]] متکی بر آزمایش و تجربه است و راه رسیدن به معرفت را تجربه می‌داند. مدرنیسم اعتقاد به عقل ابزاری دارد و از نظر وجودشناختی نگاه مادی‌گرایانه به عالم دارد. وجود خداوند را انکار می‌کند یا نگاه لاادری دارد. اساس اندیشه مدرنیسم آزادی انسان است و انسان محور اندیشه‌های اوست. عاطفه‌گرایی، فردگرایی، برابر‌طلبی، آزاداندیشی مطلق و سنت‌ستیزی از دیگر خصوصیاتی است که در جهانبینی مدرنیسم می‌گنجد.
-{{پاسخ}}
 == مهمترین مشخصات مدرنیسم ==
-مدرنیست‌ها، بی آن که به محدودیّت‌های علم جدید توجه کنند، از آن جهان بینی‌ای ساخته‌اند، که مهم‌ترین مشخّصات آن عبارتند از:<ref>نقد و نظر، سال ۴، ش ۳ و ۴، مصطفی ملکیان (مصاحبه)، ص۴۸–۴۹.</ref>
+مهم‌ترین مشخصات مدرنیسم عبارتند از:<ref>نقد و نظر، سال ۴، ش ۳ و ۴، مصطفی ملکیان (مصاحبه)، ص۴۸–۴۹.</ref>
 # جهان‌بینی علمی مدرنیسم، متّکی بر مشاهده، آزمایش و تجربه است؛ به این معنا که از نظر معرفت‌شناختی، تنها راه رسیدن به معرفت حقیقی را مشاهده، آزمایش و تجربه حسی ظاهری می‌داند.
@@ خط ۲۱: / خط ۲۰: @@
 # سنت‌ستیز (Anti _ Traditional) است؛ یعنی هیچ‌گاه با سنت سازگار نیست.
 == جهان‌بینی علمی ==
-علم جدید، به دلیل محدود بودن آن به امور قابل مشاهده و توصیف و اندازه‌گیری، نمی‌تواند جهان‌بینی قانع‌کننده‌ای به دست دهد. هیچ‌گاه خدمات علم جدید و فراهم آوردن اطلاعات بسیار فراوان آن درباره جهان محسوسات و آثار و نتایج آن را در زندگی روزمرّه انکار نمی‌شود، اما آنچه درخور توجه می‌باشد، این است که تصویری که علم جدید ارائه می‌کند، تنها قلمرو محسوسات را شامل می‌شود و هیچ‌گاه از جهان غیر محسوسات تصویری به دست نمی‌دهد و از این رو جهان‌بینی آن نیز ناقص می‌گردد. چرا که نمی‌توان همه هستی و همه ابعاد آن را در بند آزمون درآورد؛ مثلاً این که آیا جهان آغاز و فرجامی دارد، یا از هر دو طرف بی‌نهایت است، قابل آزمون نیست.<ref>مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ص۶۵–۶۶.</ref>
+علم جدید، به دلیل محدود بودن آن به امور قابل مشاهده و توصیف و اندازه‌گیری، نمی‌تواند جهان‌بینی قانع‌کننده‌ای به دست دهد. هیچ‌گاه خدمات علم جدید و فراهم آوردن اطلاعات بسیار فراوان آن درباره جهان محسوسات و آثار و نتایج آن را در زندگی روزمره انکار نمی‌شود، اما آنچه درخور توجه می‌باشد، این است که تصویری که علم جدید ارائه می‌کند، تنها قلمرو محسوسات را شامل می‌شود و هیچ‌گاه از جهان غیر محسوسات تصویری به دست نمی‌دهد و از این رو جهان‌بینی آن نیز ناقص می‌گردد. چرا که نمی‌توان همه هستی و همه ابعاد آن را در بند آزمون درآورد؛ مثلاً این که آیا جهان آغاز و فرجامی دارد، یا از هر دو طرف بی‌نهایت است، قابل آزمون نیست.<ref>مطهری، مرتضی، مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ص۶۵–۶۶.</ref>
 این که دانشمندانی چون دکتر نصر، اشتباه محوری تجدّد انسان متجدّد را در این نکته دانسته‌اند که مبنای نظام فکری خویش را واقعیّت جهان خارجی قرار داده‌اند،<ref>نصر، سید حسین، نیاز به علم قدسی، ترجمه حسن میانداری، ص۲۱۵.</ref> به همین معناست. این در حالی است که در همه سنّت‌ها، محور اصلی، واقعیّت خداوند است<ref>همان.</ref> و نه جهان مادی و به دلیل این دید محدود و غیر جامع جهان بینی علمی، بسیاری از متفکران بر این عقیده‌اند که جهان‌بینی علمی اساساً جهان‌بینی نیست، بلکه علم زده (Scientistic) است و چون هستی منحصر در طبیعت نیست، جهان‌بینی علمی را جهان بینی معتبری ندانسته‌اند.<ref>نقد و نظر، سال ۴، ش ۳ و ۴، هیوستون اسمیت، اهمیت دینی پساتجددگرایی، یک جوابیه، ص۱۷۸–۱۷۹.</ref>
@@ خط ۳۱: / خط ۳۰: @@
 گذشته از همه اینها، ارزش جهان‌بینی علمی، ارزش عملی و فنّی است و نه نظری؛ در حالی که آنچه که می‌تواند تکیه گاه و مبنای یک ایدئولوژی قرار گیرد، ارزش نظری است نه عملی.<ref>مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، ص۶۸.</ref>
-هر انسانی نیازمند اتخاذ ایدئولوژی برای زندگی خویش می‌باشد. در واقع، ایدئولوژی و مکتب از ضروریات حیات اجتماعی است.<ref>همان، ص۴۱–۴۵.</ref> و ایدئولوژی نیازمند نوعی جهان‌بینی است که دارای سه ویژگی عمده باشد: ۱. به مسائل اساسی جهان‌شناسی که به کلّ جهان مربوط می‌شود، پاسخ دهد و نه به جزء خاص؛ ۲. ارائه معرفت و شناسایی آن پایدار و قابل اعتماد و جاودانه باشد، نه موقت و متغیر؛ ۳. آنچه ارائه می‌دهد، از ارزشی نظری و واقعیّت نمایانه برخوردار باشد، نه صرفاً عملی و فنی.
+هر انسانی نیازمند اتخاذ ایدئولوژی برای زندگی خویش می‌باشد. در واقع، ایدئولوژی و مکتب از ضروریات حیات اجتماعی است.<ref>همان، ص۴۱–۴۵.</ref> و ایدئولوژی نیازمند نوعی جهان‌بینی است که دارای سه ویژگی عمده باشد: ۱. به مسائل اساسی جهان‌شناسی که به کلّ جهان مربوط می‌شود، پاسخ دهد و نه به جزء خاص؛ ۲. ارائه معرفت و شناسایی آن پایدار و قابل اعتماد و جاودانه باشد، نه موقت و متغیر؛ ۳. آنچه ارائه می‌دهد، از ارزشی نظری و واقعیّت نمایانه برخوردار باشد، نه صرفاً عملی و فنی. اما جهان‌بینی علمی، با همه مزایایی که در جهات دیگر دارد، نمی‌تواند این نیازهای سه‌گانه را برآورده سازد<ref>همان، ص۶۸.</ref> و از این رو قابل اتکا نیست.
-اما چنان‌که دیدیم، جهان‌بینی علمی، با همه مزایایی که در جهات دیگر دارد، نمی‌تواند این نیازهای سه‌گانه را برآورده سازد<ref>همان، ص۶۸.</ref> و از این رو قابل اتکا نیست.
+در واقع، باید مهم‌ترین چالش [[اسلام]] با مدرنیسم را چالش در جهان‌بینی آن دانست. روشن است که اندیشه دینی ناب، هرگز نمی‌تواند با یک الگوی نظری علم محور پوزیتویستی، سازگار باشد. البته اسلام به تجربه و روش‌های علمی ارج می‌نهد، اما پی‌ریزی جهان‌بینی را بر اساس علم تجربی مردود می‌داند؛ چرا که سرانجام آن، مادی‌گرایی و دنیازدگی است و لازمه آن انکار و بی‌اعتنایی به جهان ماورای طبیعت و «غیب» می‌باشد؛ و روشن است که جهان غیب از دعاوی اوّلیه دینی و از شرایط اولیه ایمان است. همچنین دین، دست زدن به آزمون و خطای تجربی را در همه قلمروها جایز نمی‌داند، بلکه برخی از آنها را به وحی و قلمرو وحیانی مربوط می‌داند.<ref>فرهنگ واژه‌ها، ص۵۵۸.</ref> [[وحی]] در قلمروهایی که درک آن از توان عقل بیرون است، حکم نهایی و قطعی ارائه می‌کند و در حوزه‌هایی که درک آن برای عقل دشوار است، به راهنمایی آن پرداخته، رسیدن به مقصد را آسان می‌سازد.
-در واقع، باید مهم‌ترین چالش اسلام با مدرنیسم را چالش در جهان بینی آن دانست. روشن است که اندیشه دینی ناب، هرگز نمی‌تواند با یک الگوی نظری علم محور پوزیتویستی، سازگار باشد. البته اسلام به تجربه و روش‌های علمی ارج می‌نهد، اما پی ریزی جهان بینی را بر اساس علم تجربی مردود می‌داند؛ چرا که سرانجام آن، مادی‌گرایی و دنیازدگی است و لازمه آن انکار و بی‌اعتنایی به جهان ماورای طبیعت و «غیب» می‌باشد؛ و روشن است که جهان غیب از دعاوی اوّلیه دینی و از شرایط اوّلیه ایمان است. همچنین دین، دست زدن به آزمون و خطای تجربی را در همه قلمروها جایز نمی‌داند، بلکه برخی از آنها را به وحی و قلمرو وحیانی مربوط می‌داند.<ref>فرهنگ واژه‌ها، ص۵۵۸.</ref> وحی در قلمروهایی که درک آن از توان عقل بیرون است، حکم نهایی و قطعی ارائه می‌کند و در حوزه‌هایی که درک آن برای عقل دشوار است، به راهنمایی آن پرداخته، رسیدن به مقصد را آسان می‌سازد.
 == عقل و عقلانیت ==
@@ خط ۴۱: / خط ۳۸: @@
 == انسان‌گرایی و فردگرایی ==
-شکی نیست که همه ادیان آسمانی، کرامت و شأن بلند انسانی را ارج می‌نهند. قرآن مجید همه طبیعت و مخلوقات و موجودات آن را مسخّر انسان می‌داند و به رساترین نحو، کرامت انسان را گوشزد می‌نماید (وَ لَقَد کرَّمنا بَنی آدَم)؛ اما در عین حال تصریح می‌کند که آدمی با انحراف از مسیر مشخص الهی که در قالب ادیان آسمانی بر او عرضه شده است، از مقام حیوانات نیز فروتر می‌رود. بدین ترتیب، دین، کرامت و محوریّت انسان را به مبدأ و مقصد وی (خداوند) پیوند می‌زند و روشن است که این امر با برداشت‌های افراطی اومانیسم (انسان گرایی) و شأن خداگونه‌ای که این مکتب فکری به وی می‌بخشد، در تقابل است؛ در واقع هیچ دینی خوش باشی بی قید و شرط انسان و عدم تکلیف او در برابر تعالیم آسمانی را برنمی‌تابد.<ref>همان.</ref> دین، در کنار اعطای حق، تکلیف را نیز به عهده بشر می‌نهد و این دو را ملازم با یکدیگر می‌داند. بسیاری از منتقدان دین باور، معضلات جدیدی چون تخریب محیط زیست، خشم و خونریزی‌های جهانی و نابرابری‌های اقتصادی را، که بشر مدرن دچار آن شده است، ناشی از پافشاری بر حق بدون تکلیف دانسته‌اند.<ref>همان.</ref>
+شکی نیست که همه ادیان آسمانی، کرامت و شأن بلند انسانی را ارج می‌نهند. قرآن مجید همه طبیعت و مخلوقات و موجودات آن را مسخّر انسان می‌داند و به رساترین نحو، کرامت انسان را گوشزد می‌نماید {{قرآن|وَ لَقَد کرَّمنا بَنی آدَم|سوره=اسراء|آیه=۷۰}}؛ اما در عین حال تصریح می‌کند که آدمی با انحراف از مسیر مشخص الهی که در قالب ادیان آسمانی بر او عرضه شده است، از مقام حیوانات نیز فروتر می‌رود. بدین ترتیب، دین، کرامت و محوریّت انسان را به مبدأ و مقصد وی (خداوند) پیوند می‌زند و روشن است که این امر با برداشت‌های افراطی اومانیسم (انسان گرایی) و شأن خداگونه‌ای که این مکتب فکری به وی می‌بخشد، در تقابل است؛ در واقع هیچ دینی خوش باشی بی قید و شرط انسان و عدم تکلیف او در برابر تعالیم آسمانی را برنمی‌تابد.<ref>همان.</ref> دین، در کنار اعطای حق، تکلیف را نیز به عهده بشر می‌نهد و این دو را ملازم با یکدیگر می‌داند. بسیاری از منتقدان دین باور، معضلات جدیدی چون تخریب محیط زیست، خشم و خونریزی‌های جهانی و نابرابری‌های اقتصادی را، که بشر مدرن دچار آن شده است، ناشی از پافشاری بر حق بدون تکلیف دانسته‌اند.<ref>همان.</ref>
-در مکتب اومانیسم (انسان گرایی)، به تعبیر «شلر» معیار و مقیاس همه چیز خواست انسان است.<ref>کتاب نقد، ش ۱۷، سید ابراهیم حسینی، فمینیزم علیه زنان، ص۱۵۵.</ref> نتیجه چنین تلقی‌ای، نگاه مادی به انسان، نفی حاکمیت دین و زمینی کردن تعالیم دینی است.<ref>همان.</ref> از این منظر، اگر دینی هم اعتبار داشته باشد، باید در جهت تأمین خواسته‌های افراد باشد و مراد از «دین انسانی» نیز همین است.<ref>همان.</ref> اما دین اصیل، با اعطای آزادی به انسان، آزادی وی را هدفمند و مسؤولانه و توأم با تکالیفی در برابر خدا و سایر همنوعان و مخلوقات قرار داده است.
+در مکتب اومانیسم (انسان‌گرایی)، به تعبیر «شلر» معیار و مقیاس همه چیز خواست انسان است.<ref>کتاب نقد، ش ۱۷، سید ابراهیم حسینی، فمینیزم علیه زنان، ص۱۵۵.</ref> نتیجه چنین تلقی‌ای، نگاه مادی به انسان، نفی حاکمیت دین و زمینی کردن تعالیم دینی است.<ref>همان.</ref> از این منظر، اگر دینی هم اعتبار داشته باشد، باید در جهت تأمین خواسته‌های افراد باشد و مراد از «دین انسانی» نیز همین است.<ref>همان.</ref> اما دین اصیل، با اعطای آزادی به انسان، آزادی وی را هدفمند و مسؤولانه و توأم با تکالیفی در برابر خدا و سایر همنوعان و مخلوقات قرار داده است.
 فردگرایی مورد ادعای مدرنیسم نیز پیامدهای گوناگونی دارد که با تعالیم دینی سازگار نیست. این انگاره، عرصه اجتماعی انسان را از پیوندهای اجتماعی جدا ساخته و خودمحوری و نیز احساس بی معنا بودن زندگی را برای وی به ارمغان می‌آورد؛ از این رو «چارلز تیلور»، فیلسوف برجسته معاصر، که خود درصدد تعدیل و ایجاد اصلاح در پیامدهای مدرنیسم و دفاع از اخلاق «اصالت» می‌باشد، با اذعان به این امر، یکی از پیامدهای برجسته مدرنیته را فردگرایی افراطی (ExcessiveIndividualism) دانسته و آن را عاملی می‌داند که به احساس بی معنا بودن زندگی و کمرنگ شدن افق‌ها و حدود اخلاقی می‌انجامد. از نظر وی، تمرکز بر فرد، که در دموکراسی بسیار برجسته و مشهود است، باعث کم شدن هر چه بیشتر توجه و نگاه فرد به دیگران و در نتیجه به وجود آمدن خودبینی می‌شود.<ref>Charles Taylor; The Ethics Of Authenticity, P.P. 2-4</ref> البته وی از اخلاق اصالت به گونه ای مستقل از دین دفاع می‌کند که از اشکالات متعدّدی برخوردار است و در این‌جا نمی‌توان به آنها پرداخت.<ref>برای نقد و بررسی دیدگاه تیلور درباره اخلاق اصالت، ر.ک. Muhammad Legenhausen, The Ethics Of Autenticity.</ref> همچنین نتیجه انگاره فردگرایی در عرصه اقتصادی، به وجود آمدن سیستم ناعادلانه سرمایه‌داری، و در عرصه معرفت شناختی، معیار شدن شناخت فردی در شناخت حقیقت، و در عرصه اخلاقی، هرج و مرج و نسبیّت افراطی در فضائل بشری، می‌باشد، که همه این امور، مغایر با تعالیم دینی است.<ref>فرهنگ واژه‌ها، ص۵۶۱.</ref>
@@ خط ۵۰: / خط ۴۷: @@
 == انکار سنت‌ها ==
-در مورد انکار سنّت‌ها، که یکی دیگر از ویژگی‌های اندیشه مدرنیسم است، باید گفت از نظر ادیان آسمانی و به ویژه دین اسلام، هیچ‌گاه نمی‌توان چیزی را به صرف سنّتی بودن رد کرد یا چیزی را به صرف مدرن و نو بودن پذیرفت. آنچه که از تعالیم اسلام فهمیده می‌شود، ارزیابی همه امور بر اساس مبانی پذیرفته شده دینی و احکام عقلی است و این مستلزم رعایت اعتدال و عدم افراط و تفریط می‌باشد. البته نباید اعتدال را با عدم اراده استوار یا تردید در مسائل دین یا عدالت خلط کرد. اعتدال به معنای داشتن حکمت، برای تشخیص حماقت آمیز بودن انواع افراطی مدرنیسم و سنّت‌گرایی و برگزیدن راهی درست از میان آنهاست. در هیچ عرصه‌ای، اعم از عرصه آموزه‌ها، اقتصاد، نهادها و نظام‌های اجتماعی و انواع نمودهای فرهنگی و جز آن، هرگز نمی‌توان چیزی را تنها به دلیل سنّتی بودن آن پذیرفت، یا به دلیل مدرن بودنش رد کرد.<ref>Muhammad Legenhausen, Why I Am not a Traditionalist URL: Http// WWW. Al- Islam.org.</ref> بدین ترتیب، تنها دغدغه انسان مطلوب در اندیشه اسلامی، رسیدن به حقیقت و حقانیّت می‌باشد؛ این انسان نه عقده سنّت شکنی دارد و نه تعصب بر کهنه‌گرایی.<ref>فرهنگ واژه‌ها، ص۵۶۲.</ref>
+در مورد انکار سنّت‌ها، که یکی دیگر از ویژگی‌های اندیشه مدرنیسم است، باید گفت از نظر ادیان آسمانی و به ویژه دین اسلام، هیچ‌گاه نمی‌توان چیزی را به صرف سنت بودن رد کرد یا چیزی را به صرف مدرن و نو بودن پذیرفت. آنچه که از تعالیم اسلام فهمیده می‌شود، ارزیابی همه امور بر اساس مبانی پذیرفته شده دینی و احکام عقلی است و این مستلزم رعایت اعتدال و عدم افراط و تفریط می‌باشد. البته نباید اعتدال را با عدم اراده استوار یا تردید در مسائل دین یا عدالت خلط کرد. اعتدال به معنای داشتن حکمت، برای تشخیص حماقت آمیز بودن انواع افراطی مدرنیسم و سنّت‌گرایی و برگزیدن راهی درست از میان آنهاست. در هیچ عرصه‌ای، اعم از عرصه آموزه‌ها، اقتصاد، نهادها و نظام‌های اجتماعی و انواع نمودهای فرهنگی و جز آن، هرگز نمی‌توان چیزی را تنها به دلیل سنّتی بودن آن پذیرفت، یا به دلیل مدرن بودنش رد کرد.<ref>Muhammad Legenhausen, Why I Am not a Traditionalist URL: Http// WWW. Al- Islam.org.</ref> بدین ترتیب، تنها دغدغه انسان مطلوب در اندیشه اسلامی، رسیدن به حقیقت و حقانیّت می‌باشد؛ این انسان نه عقده سنّت شکنی دارد و نه تعصب بر کهنه‌گرایی.<ref>فرهنگ واژه‌ها، ص۵۶۲.</ref>
 == سکولاریسم ==
-در مورد سکولاریسم نیز مباحث متعدّدی وجود دارد که از جمله می‌توان به مبانی و دلایل منتقدان به آن اشاره کرد. پیش تر گفتیم که عناصری چون انسان گرایی، عقل‌گرایی، فردگرایی و علم گرایی از جمله بنیان‌های سکولاریسم می‌باشند و با توجه به نقدی که از این عناصر ارائه شد، این عناصر مورد پذیرش دین و تعالیم دینی نیست. در واقع، دین با نقد و ایجاد تعدیل در عناصر فوق، سکولاریسم را نیز برنمی‌تابد.
+یکی از دلایلی که معتقدان به سکولاریسم به آن تمسک جسته‌اند، این است که امور اجتماعی انسان همواره در حال تغییر و تحوّل است؛ در حالی که دین از درون‌مایه و محتوایی ثابت برخوردار می‌باشد؛ بنابراین، دین نمی‌تواند در امور اجتماعی آدمی دخالت کند.
-معتقدان به سکولاریسم، صرف نظر از مبانی آن، به دلایلی تمسک جسته‌اند که در این‌جا نمی‌توان به همه آنها پرداخت، اما اشاره به برخی از آنها سودمند خواهد بود. یکی از دلایلی که معتقدان به سکولاریسم به آن تمسک جسته‌اند، این است که امور اجتماعی انسان همواره در حال تغییر و تحوّل است؛ در حالی که دین از درون مایه و محتوایی ثابت برخوردار می‌باشد؛ بنابراین، دین نمی‌تواند در امور اجتماعی آدمی دخالت کند.
 باید گفت، هیچ‌یک از مقدمات این استدلال به‌طور مطلق درست نیست؛ چرا که اولاً، همه تغییرات اجتماعی، تغییراتی بنیادین تلقی نمی‌شوند، بلکه برخی از آنها صرفاً تغییر در شکل و قالب است؛ مثلاً در روابط حقوقی و اقتصادی، قراردادهایی نظیر بیع و اجاره، هم در گذشته و هم امروز وجود داشته و دارند، اما تنها تفاوتی که بر اثر گذشت زمان به وجود آمده، این است که غالب این قراردادها در جوامع معاصر، متفاوت و پیچیده شده‌اند، اما محتوای حقوقی آنها ثابت مانده است. از این رو، دین امروزه نیز در به رسمیت شناختن و تعیین مقررات و شرایط آنها کارآمد و راهگشاست.
@@ خط ۶۱: / خط ۵۶: @@
 ثانیاً، نمی‌توان همه آموزه‌های دینی را ثابت و غیرقابل انعطاف دانست؛ چرا که در اسلام عناصری تدارک دیده شده است که بخشی از تعالیم دینی را انعطاف‌پذیر و منطبق با تحوّلات زمانه می‌سازند؛ عناصری چون توجه به روح و هدف زندگی و عدم تصلّب بر شکل و ظاهر آن، بیان قوانین ثابت برای نیازهای ثابت و پیش‌بینی قواعد انعطاف‌پذیر برای نیازهای متغیّر، تشریع اجتهاد، تشریع احکام اوّلیه و ثانویه، نقش مهم عقل در اجتهاد و استنباط احکام دین و اختیارات ویژه حاکم اسلامی.<ref>ر. ک. مرتضی مطهری، اسلام و مقتضیات زمان، ص۱۲۲؛ همو؛ نظام حقوق زن در اسلام، ص۱۰۰–۱۰۱؛ جعفر سبحانی، الالهیات، ج۳، ص۴۰۶–۴۰۷.</ref>
-یکی دیگر از دلایل معتقدان به سکولاریسم، عدم قطعیّت فهم متون دینی است. کسانی، با تأثیرپذیری از مباحث مطرح در هرمنوتیک، بر آن شده‌اند که هرگونه فهمی، اعم از فهم متون دینی یا غیردینی، متأثر از پیش دانسته‌ها، پیش فرض‌ها، انتظارات و علایق مفسر می‌باشد. با پذیرش این مبنا، مرجعیّت دین در امور اجتماعی و سیاسی زیر سؤال می‌رود؛ چرا که بر اساس این مبنا، ممکن است فهم کسانی که دخالت دین را در امور اجتماعی و سیاسی الزامی می‌دانند، متأثر از پیش فرض‌ها و انتظارات آنها باشد. از این رو، اگر افراد دیگری با پیش فرض‌هایی دیگر به استنباط از متون دینی بپردازند، ممکن است به نتیجه دیگری دست یابند و مثلاً دین را در امور اجتماعی دخیل ندانند و تنها قلمرو آن را عرصه‌های فردی و عبادی بدانند.
+یکی دیگر از دلایل معتقدان به سکولاریسم، عدم قطعیّت فهم متون دینی است. کسانی با تأثیرپذیری از مباحث مطرح در هرمنوتیک، بر آن شده‌اند که هرگونه فهمی، اعم از فهم متون دینی یا غیردینی، متأثر از پیش دانسته‌ها، پیش فرض‌ها، انتظارات و علایق مفسر می‌باشد. با پذیرش این مبنا، مرجعیّت دین در امور اجتماعی و سیاسی زیر سؤال می‌رود؛ چرا که بر اساس این مبنا، ممکن است فهم کسانی که دخالت دین را در امور اجتماعی و سیاسی الزامی می‌دانند، متأثر از پیش‌فرض‌ها و انتظارات آنها باشد. از این رو، اگر افراد دیگری با پیش فرض‌هایی دیگر به استنباط از متون دینی بپردازند، ممکن است به نتیجه دیگری دست یابند و مثلاً دین را در امور اجتماعی دخیل ندانند و تنها قلمرو آن را عرصه‌های فردی و عبادی بدانند.
 این استدلال نیز تام نیست. شکی نیست که پیش فرض‌ها و انتظارات مفسر در فراگرد تفسیر متن تأثیرگذار است، اما استخراج از متن دارای قواعد ویژه ای است که با رعایت آنها، نتیجه حاصله تابع فهم‌های گوناگون نخواهد بود؛ اولاً، مفسر باید از دخالت دادن انتظارات خود در فرایند تفسیر پرهیز کند، و از همین رو در روایات متعدّدی از تفسیر به رأی نهی شده و در برخی از روایات، کسانی که تفسیر به رأی می‌کنند، فاقد ایمان شمرده شده‌اند؛<ref>ما آمن بی من فسّر برأیه کلامی؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۲، ص۲۹۷.</ref> ثانیاً، هر لفظ، دارای معنای خاص خود می‌باشد و نمی‌توان هرگونه معنایی را بر آن تحمیل کرد. جملات نیز کاملاً در پیوند با یکدیگر می‌باشند و در نهایت، سیاق واحدی را تشکیل می‌دهند که تحمیل هر معنای دلخواهی را برنمی‌تابند؛ ثالثاً، در هر دانشی تنها اظهارنظر متخصصان، معتبر و موثق می‌باشد.<ref>برای نقد و بررسی بیشتر دلایل سکولاریسم، ر.ک. رواق اندیشه، ش ۱۱، منصور نصیری، نگاهی به برخی از دلایل معتقدان به سکولاریسم؛ و احمد واعظی، حکومت دینی، و همو: جامعه دینی، جامعه مدنی.</ref>