تفسیر ابن ابی‌حاتم

سؤال

تفسیرالقرآن العظیم نوشته ابن ابی حاتم رازی، چگونه تفسیری است؟

تفسیر ابن ابی‌حاتم یا تفسیر القرآن العظیم نوشته ابن ابی‌حاتم رازی، از عالمان اهل‌سنت و مذهب فقهی شافعی است. این کتاب، به روش تفسیر روایی نوشته شده و تنها آیاتی که درباره آن‌ها روایاتی نقل شده است.

تفسیر القرآن العظیم
اطلاعات کتاب
نویسنده	ابن ابی حاتم رازی
موضوع	تفسیر قرآن
سبک	تفسیر روایی
زبان	عربی
اطلاعات نشر
ناشر	مکتبه النزار
محل نشر	عربستان
تاریخ نشر	۱۴۱۹ق
نوبت چاپ	سوم

این تفسیر شامل روایاتی از پیامبر(ص)، صحابه و تابعین است. ابن ابی‌حاتم در برخی نطالب تفسیری خود، نظرات شیعیان را پذیرفته است.

نویسنده

مقالهٔ اصلی: ابن ابی حاتم رازی

عبد الرحمن بن محمد بن ادریس بن منذر تمیمی حنظلی رازی، مشهور به ابن ابی حاتم، در سال ۲۴۰ق متولد شد. او مفسر، متکلم، و از فقیهان شافعی است.

محل تولد او ری دانسته شده و سال‌های نخستین زندگی را در همین شهر گذرانده است. او در سال ۳۲۷ق وفات یافت.

محتوای تفسیر‏

تفسیر القرآن العظیم، به زبان عربی و شامل کل قرآن است. ابن ابی‌حاتم تفسیر خود را بر سبک تفسیر روایی و براساس آثار رسیده از صحابه و تابعان بنا نهاد. تفسیر ایشان، مبتنی بر روایات وارده در مورد آیات قرآن است. در این تفسیر تنها آیاتی که درباره آن‌ها روایاتی نقل شده، آمده است.

جلال الدین سیوطی تفسیر ابن ابی‌حاتم را پس از تفسیر طبری، ارزشمندترین تفسیر دانسته و آن‌ها را مستند به صحابه، تابعان و پیروان آنان خوانده است. مفسران بزرگ اهل‌سنت، در تفاسیر خود، از کتاب ابن ابی‌حاتم استفاده کرده‌اند.

روش تفسیری‏

ابن ابی‌حاتم در بیان روش تفسیر خود آورده که ابتدا روایات منقول از پیامبر اکرم(ص) را بررسی نموده و هیچ‌کسی را با حضرت همراه نساخته است. بعد از آن به تفاسیر منقول از بزرگان صحابه و تابعان پرداخت است و موارد مشترک و اختلاف آنان را نیز ذکر کرده است. ابن ابی‌حاتم در تفسیر هر آیه، به روایات نقل شده پیرامون هر آیه پرداخته و در صورت اختلاف متن، آن‌ها تحت عنوان‌های «وجه دوم»، «وجه سوم» و … مطرح کرده است. او اقوال مختلف را به‌صورت منظم و جدا از هم آورده است.

مواضع شیعی در کتاب

ابن ابی حاتم، تفسیر خود را با صلوات بر پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) آغاز می‌کند «الحمد لله رب العالمين و صلى الله على محمد خاتم الانبياء و على آله اجمعين». در تفسیر برخی از آیات نیز، مواردی که به دیدگاه تشیع نزدیک‌تر است در کتاب ابن ابی حاتم دیده می‌شود. برخی از این موارد عبارتند از:

• ایشان ذیل آیه ۵۶ سوره احزاب ﴿إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ؛ به تحقیق خدا و ملائکه بر پیامبر(ص) درود می‌فرستند﴾ از پیامبر(ص) روایت می‌کند که حضرت فرمودند به این شکل صلوات بفرستید: «اللهم صلى على محمد و على آل محمد، كما صلّيت على ابراهيم و على آل ابراهيم. انك حميد مجيد؛ و بارك على محمد و آل محمد، كما باركت على ابراهيم و آل ابراهيم، انك حميد مجيد.»
• مراد از اهل بیت در آیه تطهیر را بر اساس روایتی از عائشه و ام سلمه، پنج تن آل عبا تفسیر می‌کند.
• در آیه انذار ﴿وَأَنْذِرْ عَشِيرَتَكَ الْأَقْرَبِينَ؛ و خويشان نزديكت را هشدار ده.﴾(شعراء:۲۱۴) روایتی که پیامبر(ص)، علی(ع) را جانشین خود معرفی کرده‌اند را آورده است.

نسخه موجود

نسخه حاضر تفسیر با ملحقات در ۱۳ جلد، (شامل ۱۱ جلد تفسیر و ۲ جلد فهرست‌های گوناگون) توسط کتابخانه نزار مصطفی در عربستان سعودی در سال ۱۴۱۹ ق چاپ شده است. این نسخه در قطع وزیری، شامل سه مقدمه از ناشر، محقق و مؤلف می‌باشد. تصویری از برخی مجلدات نسخه خطی نیز ابتدای جلد اول ارائه شده است.

مطالعه بیشتر

• مقدمه تحقیق تفسیر ابن ابی حاتم جلد اول و نیز سایر مجلدات‏
• دائره المعارف بزرگ اسلامی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی ج۲ ص۶۳۷
• تفسیر و مفسران آیت الله معرفت ج۱ ص۳۸۹ و ج۲ ص۱۷۹.