تعارض ضمان عاقله و جریره با اصل شخصی‌بودن مجازات‌ها: تفاوت میان نسخه‌ها

در این نوشتار به بیان این مطلب می‌پردازیم که آیا نهاد ضمان عاقله که یادگار دوران مسئولیت جمعی است محدودیتی بر اصل شخصی بودن مسئولیت بار نکرده است؟ یا این که این نهاد هیچ تعارضی با این اصل ندارد؟

مسئولیت به معنای مسئول بودن و موظف بودن به انجام کاری می‌باشد و مسئول کسی است که فریضه ای بر ذمه دارد که اگر به آن عمل نکند، بازخواست می‌شود.

شخصی بودن کیفر یکی از مشخصه‌های بارز عدالت سیستم حقوقی مبتنی بر اسلام است که به خاطر اهمیت این بحث در بخش بعدی به‌طور مجزا در مورد آن صحبت می‌کنیم.

به‌طور کلی در ادیان الهی این اصل به صراحت قبول شده است. در تورات در مورد قصاص آمده است: «پدران برای پسران کشته نشوند و نه پسران به عوض پدران کشته شوند. هر کس برابر گناه خود کشته شود».

برای بررسی مورد باید ابتدا مفهوم عاقله توضیح داده شود.

ماده (۳۰۷) ق.م. ا عاقله را بدین شکل تعریف کرده است:

پس اگر جانی در طبقات ارث احدی را نداشته باشد. ولای عتق و ضمان جریره ای هم در بین نباشد پرداخت دیه قتل خطایی او به عهده امام(ع) از بیت المال است و هم چنین است اگر ولای عتق و ضمان جریره باشد ولیکن مالی نداشته و فقیر باشد.

با توجه به نکاتی که اشاره کردیم؛ اصل شخصی بودن جرم و مجازات ناظر به جرم کیفری است یعنی جرمی که اولا؛ قابلیت سرزنش کیفری دارد و ثانیاً به وسیله کیفر به معنای ضمانت اجرای عینی، زجرآور و معین قابل مکافات است. قابلیت سرزنش در صورتی محقق می‌گردد که عنصر عمد یا حداقل تقصیرکیفری وجود داشته باشد در حالی که ضمان عاقله فقط در صورت خطای محض که نه عنصر عمد و نه عنصر تقصیر هیچ‌کدام در فعل و نتیجه وجود ندارد و صرفاً خطای حقوقی است؛ مثلاً کسی که خواب بوده و هنگام خواب بر روی نوزادی غلطیده و موجب مرگ او شده است هیچ گونه عمد و حتی تقصیری بر او مترتب نیست.

{{مطالعه بیشتر}}

۱ـ گلدوزیان، دکتر ایرج، بایسته‌های حقوق جزای عمومی (۱٬۲٬۳).